B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

2-chizma. To‘yingan uglevodorodlar asosidagi neftkimyo sintezlarining eng 
muhim yo‘nalishlari.
Ch
4 
C
2
h
6
C
n
h
2n+2
+ O
2
(Ch
4
)
- h
2
(C
2
h
6
)
Cl
2 
hnO
3 
CH≡CH
Ch
2
= Ch
2
(3-chizmaga qarang)
RCl
RnO
6 
Ch
2
= ChCi)
Ch
2
= Ch
OCOCh
3
+ C
2
h
4
O
2 
Piroliz
(1-chizmaga qarang)
Polinivil xlorid
Plastmassalar
Tola
Ck
Oqsil-vitaminli
konsentrantlar
Metall 
organik
birikmalar
b(Oh)
3
Mn
ROh

---

8
ishlab chiqarilgan neftning taxminan 4–7% ini (200 mln tonna atrofi-
da) va gazning 3,5 % ini ishlatadi.
2–5-chizmalarda neftkimyoviy sintez sanoatining parafinlarni,
olefinlarni, dienlarni va aromatik uglevodorodlarni qayta ishlash
bo‘limlarining asosiy yo‘nalishlari.
Ushbu sxemalarda uglevodorod xomashyosi asosidagi turli-
tuman neftkimyoviy jarayonlar haqida tushunchalar berilgan va ular
haqida kengroq ma’lumotlar keyingi mavzularda ko‘rsatilgan.
C
2
h
4 
C
2
h
5
Oh
C
3
h
6 
izo – C
4
h
8 
h
4 
-
h
8 
Ch
10 
h
2
C
-
Ch
2 
O
Ch
3
ChO
Ch
2 
= ChOCOh
3 
Polietilen
izo – C
3
h
7
Oh
Ch
2
COOh
Ch
3
COCh
3 
Ch
3
COC
2
h
5 
Oligomertal
Sopolimertal
Yuqori 
spirtlar
Polipro -
pilen
Sopo li-
merlar
izopren
Ch
8 
izo-C
6
h
12
ROh
Ch
2
= ChCi
Butil
kauchuk
Poli -
izobu-
tilen
C
5
h
8 
izopren
ChCO
ChCO
O
C
4
h
9
Oh
C
4
h
6 
Ck
Ch
2
= ChCn
3-chizma. Olefinlar asosidagi neftkimyo sintezlarining eng muhim 
yo‘nalishlari.
4-chizma. Dienlarning manbalari va ular asosidagi neftkimyo sintezlarning 
eng muhim yo‘nalishlari.
Sopolimerlar
Sopolimerlar
Yangi SKlarPiroliz
Degidrirlash
Sintetik
Poliizopren
Sopolimerlar
Siklopentadienil 
birikmalar
Antidento 
natorlar
Kataliza-
torlar
Orgsintez 
maxsulotlari
Sopolimerlar
Sopolimerlar
Sopolimerlar
Polibu-
tadien
Sopolimerlar 
sk
Sopolimerlar
Yangi SKlar
C
8
h
16
Funksional
guruhlari bor
oligomerlar
C
12
h
24
C
4
h
8
C
5
h
8
ski
sk
C
4
h
6
C
5
h
8

---

9
5-chizma. Aromatik uglevodorodlar asosidagi neftkimyo sintezlarning 
eng muhim yo‘nalishlari.
Neftkimyo sanoati uchun xomashyo ishlab chiqarish – neftkim-
yoning zaruriy bo‘limidir.
C
2
h
6
O
2
COCh
h
2
O
O
ChCO
O
2
O
2
COOh
(Ch
2
)
Naylon
COOh
(Ch
2
)
5
Kapron
nh
CO
Oh
COOh
COOhO
2
CO
CO
O
COOh
COOh
COOh
O
2
O
2
;CuX
2
COOh
C
6
h
5
Ch
3
C
6
h
5
C
2
h
3
Ch=Ch
2
C
6
h
4
(Ch
3
)
2
CO
CO
O
CO
CO
O
CO
CO
O
O
2
O
2
CO
3
COCh
3
Oh
O
2
C
6
h
5
Ch
(Ch
3
)
2
C
6
h
2
(Ch
3
)
4
C
10
h
6

---

10
I BO‘LIM.
NEFTKIMYOVIY SINTEZ UCHUN XOMASHYO 
ISHLAB CHIQARISH
Neftkimyo sanoatida ishlatiladigan neft va gaz uglevodorod xom-
ashyolari alifatik, sikloalifatik va aromatik qatorga mansub. Аlifatik
uglevodorodlarga parafin uglevodorodlari, olefinlar, diolefinlar va
atsetilenlar kiradi. Neftkimyoda sikloalifatik uglevodorodlardan eng
ko‘p ishlatiladigan siklogeksandir. Neftkimyo korxonalarida olinadi-
gan va qayta ishlanadigan aromatik uglevodorodlar qatoriga benzol,
toluol, ksilollar hamda etil va izopropilbenzollar kiradi.
Kichikroq ko‘lamda bitsiklik aromatik uglevodorodlar – naftalin
va uning gomologlari olinadi.
Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, neftkimyo sintezi uchun xom-
ashyo sifatida quyidagi turli gaz holidagi, suyuq va qattiq uglevodo-
rodlar ishlatiladi:
1) to‘yingan uglevodorodlar (metan, etan, propan, butan va bosh-
qalar);
2) to‘yinmagan uglevodorodlar: monoolefinlar (etilen, propilen,
butenlar, pentenlar, yuqori olefinlar), atsetilen va dien (butadien –
1,3, izopren) uglevodorodlar;
3) aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, alkilbenzollar, nafta-
lin);
4) alitsiklik uglevodorodlar: naftenlar (siklopentan, siklogeksan),
sikloolefinlar (siklogeksen), siklodienlar (siklopentadien, siklogeksa-
dien va boshqalar).
Eslatma.
Materiallarni bundan keyingi talqini uglevodorod va ularning ho-
silalarini nomlash imkon boricha «Toza va amaliy kimyo xalqaro
ittifoqi komissiyasi” nomenklaturasi qoidasi (IUPAC qoidasi) aso-
sida beriladi. Biroq juda ko‘p tarqalgan uglevodorodlar uchun ular-
ning eski odatiy nomlari qoldirilgan. Masalan: eten o‘rniga etilen,
etin o‘rniga atsetilen, propen o‘rniga propilen, 2–metilbutadien–1,3
o‘rniga izopren va boshqalar.
Neftkimyo ishlab chiqarish korxonalariga xomashyoni neft va
gaz sanoati yetkazib beradi. To‘yinmagan uglevodorodlar sintezi
maxsus qurilmalarda amalga oshiriladi ular neftni qayta ishlash jara-
yonlarida ham hosil bo‘ladi.

---

11