Б. Б. Беркинов, Ш. Р. Джуманиязов, З. Т. Абдулхакимов «институционал иқтисодиёт. Ижтимоий соха иқтисодиёти»

9.4. Фирмалар типологияси. Фирмани ривожлантириш траекторияси
Фирма ички тузилиши у ёки бу моделларининг пайдо бўлиши ва тарқалишини фақат уларнинг «принципал-агент» муаммосини ҳал этишдаги қиёсий самарадорлиги билан изоҳлаб бўлмайди. Фирманинг янги ички тузилишини ривожлантиришга нисбатан эҳтиёж пайдо бўлиб, бироқ бу амалга оширилмай қоладиган ҳолат бўлиб туриши табиий. Альфред Чандлер электротехника саноатида аср бошида юзага келган вазиятни мисол тариқасида келтиради. Буюк Британия, Германия ва АҚШда дастлабки электротехника корхоналари деярли бир вақтда пайдо бўлганига қарамай, жаҳон бозорида етакчилик мавқеини фақат Германия (AEG) ва Америка (“General Elektrik”) электротехника ишлаб чиқарувчилари эгаллашди. Боз устига, Британия фирмалари ҳатто ўзларининг миллий бозоридан ҳам сиқиб чиқарилди: AEG ушбу даврда Британияда ўз маҳсулотларини ҳар қандай инглиз фирмаларига қараганда кўпроқ сотди. Британия ишлаб чиқарувчилари «германия ва америка фирмалари билан тенг рақобатлашиш учун зарур бўлган ташкилий хусусиятларни ривожлантира олишмади», деган хулосага келди, Чандлер.
Демак, фирманинг ички тузилишини таҳлил қилишда нафақат трансакция харажатлари динамикасини (биринчи навбатда мониторинг харажатлари ва оппортунизмни олдини олиш), балки институтлар динамикасидаги «тарихий шартланганлик самараси» каби ташкилий ривожланишнинг ундан аввалги траекторияга боғлиқлигини ҳам ҳисобга олиш лозим. Фирманинг ташкилий ривожланишини таркибий ўзгаришларнинг алоҳида траекторияси бўйича ҳаракат сифатида талқин этиш мумкин. Ташкилот ривожланишидаги «тарихий шартланганлик самараси»нинг таҳлили институтлар динамикасини ўрганишда ифодаланган далилларни тўлдиришни ва қисман қайта кўриб чиқишни талаб қилади.
Биринчидан, ташкилот доирасида институционал даражада мафкура бажарадиган функцияларга ўхшаш функциялар ташкилий маданиятга ўтади. «Ҳар қандай ташкилотда: корхонада, касаба уюшмасида ёки сиёсий партияда умумий когнитив таркибий қисм – ташкилий билим мавжуд». Ташкилий маданият, «принципал» билан «агент» ўртасидаги ўзаро муносабатлар улар асосида қуриладиган меъёрлар, қоидалар ва анъаналарда моддийлаштирилади. Ташкилий маданиятнинг интерпретатив функцияси у ёки бу кутилмаган ҳолатлар содир бўлганида «принципал» қарорларнинг асослилигини баҳолаш учун унинг «агентлар» томонидан фойдаланилишидан иборат. «Ташкилий маданият ex anteга бўйсунувчиларга ташкилот у ёки бу кутилмаган ҳолатга қандай муносабат билдириши ҳақида тасаввур беради. Қатъийроқ айтадиган бўлсак, у туфайли ташкилот ўзининг бирхиллигига эга бўлади».