B. G. Pürliýew, E. G. Rahmanowa ykdysadyýetiň esaslary

§ 27. 
Türkmenistanyň ykdysadyýetiniň 
milli toplumyny ösdürmek
Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe daşary 
ykdysady gatnaşyklar işjeň we sazlaşykly ýagdaýda giňelýär. 
Bu gatnaşyklar ýurdumyzyň milli toplumynyň düzüminiň 
organiki bölegi bolup durýar. Şoňa görä-de, ýurdumyzyň 
ykdysady strategiýasy has anyk meseleleri çözmek, husu­
san-da, maddy önümçilik ulgamynyň ösdürilmegini çalt­
landyrmak we ilatyň durmuş hajatlaryny has dolulygyna 
kanagatlandyrmak üçin, daşary ykdysady gatnaşyklaryň 
ähmiýetiniň artdyrylmagyna gönukdirildi.
Ýöne ХХ ýüzýyllygyň 80-nji ýyllaryna çenli Türkme-
nistanyň milli hojalygy çylşyrymly ykdysady ulgam bolup 
durýardy. Bu ulgam bolsa köp sanly pudaklardan ybaratdy. 
Olar jemgyýetde zähmetiň bölünişiginiň täsirine görä kes­
gitlenýärdi we öndürilýän önümleriň, ulanylýan çig malyň, 
tehnologik amallaryň, öndüriji güýçleriň özboluşlylygy bilen 
tapawutlanýardy.
Türkmenistan milli hojalygyň maddy-önümçilik bazasy-
ny (binýadyny) döretmekde uly üstünlikleri gazandy. Häzir 
ýurdumyzda ýokary derejede ösen öndüriji güýçler, kuwwat-
ly we öňdebaryjy senagat, kämil derejede mehanizmleşdiri-
len oba hojalyk pudagy bar. Indi ýurdumyzyň ykdysady we 
ylmy-tehniki kuwwaty täze we giň gerimli wezipeleri berjaý 
etmäge mümkinçilik berýär.
Ösüşiň häzirki tapgyrynda ýurduň ykdysadyýetinde 
zähmetiň jemgyýetdäki bölünişigi mundan beýläk-de çuň-
laşýar we milli hojalygyň gurluşy çylşyrymlaşýar.

---

81
MILLI YKDYSADYÝET WE ONUŇ ÖSÜŞI
Häzirki wagtda Türkmenistanyň göwnejaý derejede 
ösen önümçilik-hojalyk toplumy bar, bu düzümleriň ara-
synda ky gatnaşyklaryň we şol düzümleriň her biriniň için­
de öza ra arkalaşykly hereket edilmeginiň çylşyrymly ul­
gamyny emele getirýär. Bu ulgamda ykdysady gatnaşyklar 
aýgytlaýjy ähmiýete eýedir. Şol gatnaşyklar bolsa, üznük­
siz önümçili giň ähli tapgyrlary, ýagny öndürmek, paý-
laşmak, alyş-çalyş etmek we sarp etmek bilen gös-göni bag-
lanyşyklydyr.
Bu özara gatnaşyklarda önümçilige esasy orun degiş-
lidir. Munuň özi maddy nugmatlaryň adamzat jemgyýetiniň 
ýaşaýşynyň we ösüşiniň özenini emele getirmegi bilen şert-
lendirilendir hem-de jemgyýetçilik önüminiň hereketine 
ba dalga berýär. Sarp ediş bolsa, onuň jemleýji tapgyry bo­
lup durýar. Jemgyýetçilik önümi önümçiligi we sarp edi-
şi baglanyşdyrýan düzüme öwrülýär. Şu görkezijini göz 
öňünde tutman, ýurduň milli hojalygyndaky ykdysady ösüşi 
hemmetaraplaýyn esaslandyrmak asla mümkin däl.
Milli hojalyk – munuň özi çylşyrymly dinamiki (ösýän) 
ulgamdyr. Ol çäk-önümçilik düzümlerinden, toplumlardan,
birleşmelerden we ş.m. ybaratdyr. Şoňa görä-de, toplumla-
ýyn çemeleşmä laýyklykda olara goşmaça ulgamlar hök-
münde we özbaşdaklygyna däl-de, bütewi dinamiki ulgamyň 
düzümleri hökmünde garalmagyny talap edýär. Ykdysady 
ulgamyň bu düzümleriniň arasyndaky gatnaşyk maddy-teh-
niki taýdan üpjün etmek, ulag, söwda ýaly goşmaça ulgam­
lar arkaly amala aşyrylýar.
Şunuň ýaly çemeleşme toplumlaryň düzümlerine dolan-
dyrylýan ykdysadyýetiň organiki bölegi bolup durýan goş-
maça ulgamlar hökmünde garamaga hem-de onuň ösü şine 
«durmuş tapgyryna» mahsus görnüşde we ulgamyň da-
şyndaky ýagdaýy göz öňünde tutmak arkaly çemeleşmäge 
mumkinçilik berýär. Şunda ahyrky netijeleriň gazanylmagy 
ugur edinilýär, ahyrky netijeler bolsa, önümleriň aýry-aýry 
6. Sargyt № 2215

---

82
II bölüm
görnüşleri babatda bildi rilýän islegleri kanagatlandyrmak­
dan ybaratdyr.
Ýurduň milli toplumynyň düzümine önümçilik we 
önüm çilik däl ulgamlar, şeýle hem ýangyç-energetika, ma-
şyn-gurluşyk, himiýa, oba senagat toplumlary we beýlekiler 
girýär (1-nji şekil).
Ýangyç-energetika toplumy ýurdy ylmy-tehniki we dur-
muş-yk dysady taýdan ösdürmek üçin ýangyç-energetiki se-
rişdeler boýunça hajatlaryň kanagatlandyrylmagyny, şeý le 
hem energiýanyň çeşmeleriniň ähli görnüşlerini ulanmak 
bilen bagly bolan ýangyç-energetiki meseleleriň çözülmegini 
üpjün edýär. Ýurduň ýangyç-energetika toplumy elektroe­
nergetikadan we ýangyç senagatyndan, şol sanda gazy, ne­
biti işläp çykarýan we nebiti gaýtadan işleýän senagatdan 
ybaratdyr.
Ýangyç-energetika toplumy oba hojalygyny, ýeňil we 
azyk senagatyny hem-de milli hojalygyň beýleki pudaklary-
ny elektrik energiýasy we nebiti gaýtadan işlemek arkaly 
taý ýarlanýan önümler bilen üpjün edýär. Ol ýurduň esasy 
top lumy we gelip gowuşýan walýuta serişdeleriniň çeşmesi 
bolmagynda galýar. Tebigy gaz, doly arassalanmadyk ne-
bit we nebit önümleri, elektrik energiýasy senagatyň eks-
portynyň esasy maddalary diýlip hasaplanýar.
Maşyn-gurluşyk toplumy – munuň özi milli hojalygyň 
dürli pudaklarynda ulanylýan umumy maksatly maşynla ryň 
we enjamlaryň önümçiligidir. Maşyn-gurluşygy we meta ly 
işläp taýýarlamak ýurdumyzyň şu toplumynyň özenini düz-
ýär. Bu toplum milli hojalygyň dürli pudaklary üçin elekt-
rotehnika senagatynyň dürli görnüşdäki önümlerini, wentil-
ýatorlary, merkezden daşlaşdyrýan sorujylary (nasoslary), 
nebit önümlerini guýmak üçin enjamlary, garyjy maşynlary, 
beýleki metal önümleri ödürýär. Maşyn-gurluşygy toplu­
mynda öndürilýän önümleriň birnäçe görnüşleri Türk me-
nis tanyň çäginden daşary iberilýär.

---

83
MILLI YKDYSADYÝET WE ONUŇ ÖSÜŞI
Himiýa we nebiti gaýtadan işleýän senagat ýurdumyzyň 
himiýa toplumynyň özenini düzýär. Bu toplum mineral dö-
künleri, sintetiki ýuwujy serişdeleri we dürli görnüşdäki beý-
leki himiki materiallary oba hojalygyna, azyk, gön-aýakgap 
senagatyna we milli hojalygyň beýleki pudaklaryna iberýär.