B. Hydyrow, D. Rejepow TÜrkmen çagalar edebiýaty

TÜRKMEN ÇAGALAR EDEBIÝATY
ХХ ASYRYŇ 20-30-NJY ÝYLLARYNDA
Türkmen çagalar edebiýaty XX asyryň 20-nji ýyllarynda ýola 
düşüp, ösüp başlady. Türkmen halk döredijiliginiň hem-de nus-
gawy edebiýatymyzyň çagalara ýakyn nusgalary we däpleri çagalar 
edebiýatynyň kemala gelmeginde ilkinji ýörelge bolup hyzmat etdi. 
Ýazyjy-şahyrlarymyzyň türkmen halk döredijiliginde, nusgawy ede-
biýatymyzda bolan däpleri ösdürmekleri, rus we doganlyk halklaryň 
çagalar edebiýatyny öwrenmekleri netijesinde çagalar edebiýaty çe-
per edebiýatyň aýratyn bir şahasy hökmünde ýüze çykyp ugrady.

---

20
Şeýlelik bilen türkmen çagalar edebiýaty milli aýratynlyklary 
özleşdirip, çylşyrymly edebi ösüşi başdan geçirip, döredijilik ýolu-
na düşdi. Elbetde, çagalar edebiýatynyň ösüşinde durgunlylygyň, 
haýal-ýagallygyň bolandygy kanuny hadysady. Muňa göz ýetirmek 
üçin türkmen çagalar edebiýatynyň irki ösüş döwürlerine nazar aýla-
mak zerur. 
Türkmen çagalar edebiýatynyň kemala gelmegi we doly dere-
jede edebiýata öwrülmegi üçin 20-nji ýyllarda uly döredijilik göz-
legleri alnyp baryldy. Edebiýatda ilkinji meselä öwrülen zat žanr, 
görnüş meselesidi. Epik žanryň hekaýa, nowella, powest ýaly 
görnüşleriniň diňe çagalar edebiýatynda däl, eýsem şu asyra çenli 
ulular edebiýatynda-da duş gelmänligi üçin rus edebiýatynyň nus-
galaryndan ugur almak dogry ýol hasaplanyldy. Şeýlelikde hem ady 
agzalan üç çeşmäniň tejribesini we däplerini özleşdirmek arkaly 
türkmen çagalar we ýetginjekler edebiýaty kem-kemden kämilleşdi, 
öňe gadam urdy.
Çagalar üçin neşirleriň zerurlygy nazarda tutulyp, 1926-njy ýylda 
çagalar metbugatynyň ilkinji önümi bolan «Pioner» žurnaly neşir edi-
lip başlandy. Munuň özi çagalaryň edebiýata bolan söýgüsini artdyr-
mak bilen birlikde ýazyjy-şahyrlaryňam täze-täze eserlerini žurnala 
hödürlemekleri üçin gyzyklanma döretdi.
Žurnalyň ilkinji sanlaryndan başlap çykyş edip ugran Ý.Na-
syrlynyň, G.Burunowyň, B.Kerbabaýewiň täze däpleri ünde ýän 
eser leri peýda boldy. B.Kerbabaýewiň «Ýaz gelýär» (1927), G.Bu-
ru nowyň «Mekdebe gel» (1926), «Dillerimizi saýradarys» (1926),
Ý.Nasyrlynyň «Halkara çagalar hepdesine» (1927) goş gu la rynda 
täze durmuş barada gürrüň edilip, bilim almaklyga ça gy ryl ýar dy. 
Öwüt-nesihat häsiýetli şol eserler döwri üçin iňňän mö hümdi.
Halk şahyrlarymyz Ata Köpek Mergeniň, Baýram şahyryň, 
Durdy Gylyjyň, Nury Annagylyjyň, Mollamurtuň şorta sözleriniň, 
goşgularynyň çagalary terbiýelemekde mynasyp orny bardy. Türk-
men çagalar edebiýatynyň ilkinji menzilleriniň kemala gelmeginde 
şu şahyrlarymyzyň döreden dürli häsiýetli eserleri uly ähmiýetli bo-
lupdy.

---

21
Şeýlelikde, çagalar edebiýatynyň dörän we kemala gelip başlan 
ýyllary ýigriminji ýyllaryň aýaklaryna gabat gelýär. 
Ýigriminji ýyllaryň aýaklarynda, otuzynjy ýyllaryň başlarynda 
çagalara niýetlenip, ýörite poemalar-da döredildi. Ş.Kekilowyň 
«Meniň ýolum» (1928), A.Kekilowyň «Geçen günlerim» (1930) ýaly 
terjimehal häsiýetli eserlerinde wakalar anyk çeper keşpler arkaly 
aýdyňlaşdyrylýardy. Halk döredijilik eserleriniň gahrymanlaryna 
mahsus bolan aşa mahabatlandyryp görkezmek, taýýar gahrymany 
esere salmak, wakalary ýygjamlap beýan etmek, nusgawy ede-
biýatymyzdaky ýaly öwüt-ündew häsiýetleri uzak ýyllaryň dowamyn-
da çagalar edebiýatynyň süňňünden çykmady.
Otuzynjy ýyllaryň başlarynda çagalara degişli eserlerde 
öwüt-ündew meselesinde, wakalary gönümel beýan etmekde öňe gi-
dişlik duýulsa-da, ösüş haýal depginde gitdi. Ýöne her niçigem bol-
sa çagalar edebiýaty öňe tarap hereket edýärdi. Edebiýata täze-täze 
ýazyjy-şahyrlar gelip goşulypdy, eserleriň tematiki örüsi giňäpdi. Ça-
galar Mollamurtuň, B.Kerbabaýewiň, A.Gowşudowyň, A.Kekilowyň, 
A.Durdyýewiň, O.Täçnazarowyň, A.Gürgenliniň, Ý.Nasyrlynyň täze 
durmuşy wasp edýän, çagalary okuwa, zähmete çagyrýan eserlerin-
den tälim alýardylar. Ol eserlerde watançylyk, doganlyk-dostluk, 
ruhubelentlik duýgulary öz beýanyny tapypdy. 
Döwletiň çagalar edebiýatyny ösdürmek baradaky kararlary, 
ýazyjylaryň 1934-nji ýylda geçen Bütinsoýuz I gurultaýy çagalar 
edebiýatynyň mundan beýläk ösüşine uly itergi berdi.
1936-njy ýylda çagalar edebiýaty boýunça Bütinsoýuz maslahaty 
geçirildi. Maslahat çagalar edebiýatynyň geçen ýoluna nazar aýlady, 
jemini jemledi.
Türkmen ýazyjylarynyň barha tejribe toplap başlamaklary, 
ýörite çagalar metbugatynyň peýda bolmagy çagalar edebiýatynyň 
kämilleşmeginde, döräp, özbaşdak edebiýat hökmünde öňe çyk-
magynda uly ähmiýetlidi. Şeýlelik bilenem otuzynjy ýyllaryň birinji 
ýarymynda türkmen çagalar edebiýaty görnüş taýdan kemala geldi. 
Çagalar edebiýatyna degişli kitaplaryň sany artyp başlady. 
Otuzynjy ýyllaryň ahyrlaryndan başlap, wakalary öwüt-ündew 
esasynda beýan etmeklikden daşlaşylyp, suratkeşlige ýykgyn edilip 

---

22
ugraldy. Gahrymanlaryň häsiýetini açmakda, daşky gurşaw bilen 
baglylykda janlandyrma emele geldi. Türkmen çagalar edebiýatyny 
öwreniji alym K.Taňrygulyýewiň belleýşi ýaly, «otuzynjy ýyllaryň 
ikinji ýarymynda çagalar edebiýatynda öwrüliş nokady boldy».
Kiçi ýaşly çagalara niýetlenen kyssa eserleriniň ilkinjileri 
otuzynjy ýyllaryň aýaklarynda, kyrkynjy ýyllaryň başlarynda dünýä 
indi. Bu döwürde ýordumly eserleriň-de ençemesi döredildi. Bu 
döwürleriň eserleriniň tapawutly tarapy diňe bir kiçi ýaşly çagala-
ra degişli bolup durýanlygynda-da däldi. Hekaýa çagalaryň özüniň 
gatnaşýanlygyndady, onuň duýgulary arkaly berilýänligindedi 
(H.Şükürow «Jaňlyja ýüwrük», 1941). Bu ýagdaý şol döwrüň çagalar 
edebiýaty üçin öňe ädilen ädimdi.
B.Kerbabaýew 1940-njy ýylda «Batyr» powestini döretdi. Şol 
ýyl larda N.Saryhanow «Gyzgyn günler» (1936), A.Durdyýew «Sig-
nal» (1936) hekaýalaryny, G.Burunow «Maýsa indi arassa», Ş.Keki-
low «Ýaz» (1935), H.Şükürow «Mergen» (1937), A.Alamyşow «To-
mus» (1935), Ç.Aşyrow «Aýralyk» (1937), B.Seýtäkow «Ot içinde» 
(1940), G.Seýitliýew «Jeren» (1939) poemalaryny döretdi.
Halk döredijilik ýordumlary esasynda-da ençeme eser ýazyldy. 
B.Kerbabaýew «Jonnuk batyr», B.Seýtäkow «Aýazhan», A.Kekilow 
«Küýze we tilki», «Çopan we patyşa» ýaly eserlerini döretdiler. 
B.Kerbabaýewdir N.Pomma halk matallary esasynda «Kim bil me-
şek», «Tapmaçalar» atly kitaplaryny ýazdylar. Halk şahyrymyz Ata 
Salyh «Ýolbars we tilki» basnýasyny «Tilkiniň awy» diýen türkmen 
halk ertekisinden döredijilikli peýdalanyp ýazypdyr.
Türkmen çagalar edebiýaty döwrüň howasy bilen dem alyp, te-
matik babatda doganlyk edebiýatlar bilen aýakdaş gitdi. B.Kerba-
ba ýe wiň «Baýram» (1935), «Kim ýeňdi» (1935), «Batyr» (1940), 
N.Sa ryhanowyň «Gyzgyn günler» ýaly eserleri çagalary watançy-
lyk ruhunda terbiýelemekde möhüm ähmiýeti boldy. A.Durdyýewiň 
«Çerkez nähili okaýar», «Signal» (1936), A.Gürgenliniň «Geldi we 
Berdi» (1935) ýaly hekaýalarynda, G.Burunowyň «Maýsa indi aras-
sa», A.Alamyşow «Tomus» atly poemasynda çagalaryň gündelik 
durmuşyndan, zähmet hem okuw bilen baglanyşykda özlerini alyp 
barşyndan söhbet açylýar. Bu eserleriň aglabasynda, häzirki döwrüň 
çagalar kyssasyndan tapawutlylykda gahrymanlaryň edermenlikle-

---

23
rini açyp görkezmeklige ýykgyn edilýär. Emma gahrymanlaryň 
häsiýetleriniň açylyşynda, keşpleriň döredilişinde çeper gözlegler 
bolsa-da, entek olarda öwüt-ündew aýdyň duýulýardy.
Türkmen edebiýatynyň gatnaşyklarynyň ösmeginde çeper ter-
jimäniň ähmiýeti uly boldy. Dünýä çagalar edebiýatyndan eserleri 
türkmen diline terjime etmeklik işi 20-nji ýyllaryň aýaklarynda ýola 
düşüp başlandy. Rus dilinden terjime etmeklik soňabaka has giň ge-
rim aldy. Bu möhüm işi ugrukdyrmakda türkmen ýazyjylarynyň ýaşu-
ly nesliniň hyzmaty uly boldy. Olardan B.Kerbabaýew, G.Burunow, 
H.Ysmaýylow aýratyn tapawutlanýardy. Dünýä edebiýatynyň şyg-
ryýet nusgalaryny türkmen diline terjime etmäge şahyrlaryň ählisi 
diýen ýaly gatnaşdy. 
Berdi Kerbabaýewiň çeper terjimä ýüzlenmegi ýigriminji ýyl la-
ryň ahyrlaryna gabat gelýär. Muňa onuň türkmen diline geçiren ese ri 
– L.N.Tolstoýyň «Kawkaz ýesiri» atly hekaýasy mysal bolup biler.
Şeýle hem şol ýyllarda W.Maýakowskiniň «Kim bolmaly?», 
S.Mihalkowyň «Stepa daýy», D.Defonyň «Robinzon Kruzo», 
J.Swif tiň «Gulliweriň syýahaty», Mark Tweniň «Tom Soýeriň 
başdan geçirenleri» eserleri terjime edilip, türkmen çagalaryna 
hödürlendi.
Şeýdibem durmuşyň talaby, halk döredijiligidir nusgawy ede bi-
ýatyň, rus hem beýleki doganlyk halklaryň edebiýatynyň täsiri ne-
tijesinde türkmen çagalar edebiýaty umumy edebiýatyň bir şahasy 
hökmünde döredi we kemala gelip ugrady.