B. Hydyrow, D. Rejepow TÜrkmen çagalar edebiýaty

TÜRKMEN ÇAGALAR EDEBIÝATY BEÝIK
WATANÇYLYK URŞY ÝYLLARYNDA
(1941-1945)
Ganym urşuň başlanmagy bilen bütin ýurt aýaga galdy, tutuş 
sowet halky bilen birlikde türkmenler hem Watan goragyna çykdylar. 
Urşa ýarawly adamlaryň ählisiniň fronta alynmagy netijesinde tyl-
daky zähmet çekýän adamlaryň sany ep-esli kemeldi, beýlekiler bilen 
birlikde türkmen ýazyjy-şahyrlary hem meýletinlik bilen Watan go-
ragyna çykdylar.
Ýurduň ykdysady ýagdaýynyň peselmegi, ähli serişdäniň fronta 
gönükdirilmegi bilen çagalar neşirlerini hem çykarmaklyk kynlaşdy. 
Şonuň üçin 1941-nji ýylda «Pioner» žurnaly, «Mydam taýýar» gazeti 
ýapyldy.
Fronta ilkinjiler bolup giden türkmen ýazyjy-şahyrlarynyň hem 
alymlarynyň arasynda Nurmyrat Saryhanow, Şaly Kekilow, Ata Nyýa-
zow, Çary Aşyrow, Haldurdy Durdyýew, Pomma Nurberdiýew, Na-
zar Geldiýew, Hajy Ysmaýylow, Pena Rejepow, Kemal Işanow, Ruhy 
Alyýew, Anna Kowusow, Gara Gylyjow, Ahmet Ahundow-Gürgenli... 
dagylar bardy. Baýram Gurbanow, Naryman Jumaýew, Aşyr Nazarow, 
Seýitnyýaz Ataýew dagylar hem duşmana garşy gazaply söweşle-
re gatnaşypdylar. Şolardan N.Saryhanow, Ş.Kekilow, A.Nyýazow, 
A.Ahun dow-Gürgenli dagylar aldym-berdim li söweşlerde gahryman-
larça wepat bolupdylar. Pena Rejepow sö weş edermenlikleri üçin 
Sowet Soýuzynyň Gahrymany diýlen ada mynasyp bolupdy.
Urşuň ilkinji günlerinde ýazyjy-şahyrlarymyzyň söweşjeň döre-
dijiligi güýçlenip ugrady. Bu ýyllarda B.Kerbabaýew ençeme he-
kaýalarynyň we goşgularynyň daşyndan ilkinji türkmen gah ry ma ny 
Gurban Durdy hakynda dokumental powestini we harby tema ba-
gyşlap, «Aýlar» poemasyny döretdi.
Bu döwürde tylda galmaly bolan Rehmet Seýidowyň, Aman 
Kekilowyň, G.Seýitliýewiň, A.Salyhyň, Nury Annagylyjyň, Durdy 
Gylyjyň, Ata Köpek Mergeniň, B.Seýtäkowyň we beýlekileriň şahyra-
na sesleri-de batly ýaňlanypdy. G.Seýitliýewiň «Halkym», «Şahyryň 
kasamy», Ata Salyhyň «Men seni fronta ugradýan şu gün», «Watan 
uly howp astynda», «Öň hatarda bolmagyňy tabşyrýan», R.Seýidowyň 
3.Sargyt №3046

---

34
«Ugratmak», «Dostuma», Nury Annagylyjyň «Etdiris puşman», «Gü-
nüňdir», «Uralyň, dostlar», Durdy Gylyjyň «Bökdemäň meni» we
beýleki käbir goşgularynda halk köpçüligi, edermen ýigitlerimiz sö-
weş meýdanyna çagyrylýardy. Nejis duşman bilen ýüzbe-ýüz bolup, 
oňa berk gaýtawul bermäge, mertlik, gaýduwsyzlyk görkezmäge ruh-
landyrylýardy.
Bu ýyllar türkmen şygryýetiniň hyjuwlylyga, ruhubelent duýgu-
lara ýugrulan ajaýyp şahyrana eserler bilen baýlaşan ýyllary bolupdy. 
Lirikamyzy ösüşiň täze basgançagyna galdyran edebiýatymyzyň 
altyn hazynasyna girip giden bu eserler okyjylaryň kalbynyň ömürlik 
hemrasyna öwrüldiler. 
Beýik Watançylyk urşy ýyllarynda görnükli rus ýazyjylarynyň 
eserleri çagalary watançylyk ruhunda terbiýelemek ýaly ajaýyp 
hyzmatlaryndan hem daşary entek öwrenýän, tejribe toplaýan türkmen 
ýazyjylary üçin-de uly ýörelge boldy. Hyjuwly watançy, gaýdawsyz 
gahrymanlar orta çykyp başlady. Şeýle hem türkmen ýazyjylarynyň 
harby temadan ýazan eserlerinde çagalaryň tylda, ýeri gelende, front-
da-da ulular bilen bir hatarda görkezýän edermenliklerinden söz açyldy.
Uruş ýyllarynda çagalar we ýetginjekler edebiýaty diňe har-
by tema bilen çäklenmedi. Olarda çagalar zähmet frontunda-da sy-
naldy. Şol eserleriň hemmesinde çagalaryň biri-biri bilen dostlukly 
gatnaşyklaryna-da aýratyn ähmiýet berildi. Bu bolsa şol agyr ýyllarda 
çagalary doganlyk-dostluk ruhunda terbiýelemekde iňňän zerurdy. 
Biziň ýeňşimiziň özeni şol agzybirlikde jemlenýärdi.
H.Ysmaýylowyň «Bäsdeşler» (1944) powestiniň, Ý.Nasyrlynyň 
«Leýtenantyň ogly» (1942), Ç.Aşyrowyň «Serhetde» (1941) poe ma-
larynyň, R.Seýidowyň, G.Seýitliýewiň, Nury Annagylyjyň, D.Ne-
pesowyň goşgularynyň çagalary watançylyk, doganlyk-dostluk ru-
hun da terbiýelemekde ähmiýeti uludy. Azat halky dyza çökerip, gula 
öwürmek islän faşizme ýigrenç çagalarda-da güýçlüdi, joşgunly wa-
tançylyk hyjuwy olary tyldan fronta tarap çekýärdi. Olar hut front 
wakalarynyň jümmüşinde bolup, duşman bilen ýüzbe-ýüz durup, ar 
almagyň kül-külüne düşýärdiler.
B.Kerbabaýewiň çagalar durmuşyndan ýazan «Atasynyň ogly» 
(1944) hekaýasynda harby döwrüň, jemgyýetçiligiň täsiri netijesinde 

---

35
ýaş watançy Myradyň aňynda, ruhy dünýäsinde ýüze çykan özgerişler, 
entek beýnisi bekemedik oglanyň öz watanyna bolan çuňňur söýgüsi 
ökdelik bilen ýüze çykarylypdy. 
Şaly Kekilowyň «Kareliýa jeňňelinde», Ç.Aşyrowyň «Erme ni 
gyzy», «En şäherinde», N.Pommanyň «Sözleýär Pomma», A.Ny-
ýa zowyň «Kasam», K.Işanowyň «Watan üçin», «Gahryman şä her», 
A.Kowusowyň «Halkyň gahary» we başga-da köp sanly liriki şy-
gyrlarydyr poemalary uruş döwründäki türkmen poeziýasynyň hiç 
haçan öz ähmiýetini ýitirmejek eserlerdir. 
Bu eserleriň üstüne tylda ýadawsyzlyk bilen işlän R.Seýidowyň 
«Frontdan hat», G.Seýitliýewiň «Şahyryň kasamy», «Halkym», «Ta-
ryhyň tigri yzyna dönmez», A.Kekilowyň «Kawkaz», «Günbatara», 
B.Seýtäkowyň «Türkmen soldaty», «Dostumyň ýadygärligine», Ata 
Salyhyň «Ýörüň, dostlar, söweşmäge gideliň», «Batyrlarym», «Ber-
lin yraň atýar bombaň zarbyndan» ýaly köp sanly şygyrlaryny goşmak 
mümkin.
Türkmen lirikasynyň naýbaşy eserleriniň biri bolan «Ermeni 
gyzy» (1944) atly goşgusynda Ç.Aşyrow liriki gahrymanyň ýaraly 
pursatynda başdan geçirýän duýgulary, şeýle hem doganlyk ermeni 
halkynyň merdana gyzyna minnetdarlyk çeper teswirlenilýär. 
Şahyr Ş.Kekilow «Kareliýa jeňňelinde» eseriniň okyjylary ben-
di edýän tarapy tebigat hadysalarynyň, ösümlikleriň üsti bilen liriki 
gahrymanyň ýürek duýgularyny, içki dünýäsindäki gaýgy-hasraty, 
şatlygy açyp bilýändiginden ybaratdyr. Şahyr gahrymanyň kalbyn-
daky bu ýagdaýy okyjylara ýetirmek üçin duşmanyň aýagynyň as-
tynda depgilenýän güller, otlar arkaly söweş meýdanynyň keşbini 
ussatlyk bilen berýär. Gahrymanyň içki duýgularyny, söweş hereket-
lerini, aýylganç söweş pursatlaryny şahyr göwnejaý görkezip bilipdir. 
Bary-ýogy sanlyja setirlerde Kareliýa jeňňeli ugrunda alnyp barlan 
gazaply söweşiň janly keşbi göz öňüňde janlanýar.
Bu ýyllarda R.Seýidowyn «Üç duşuşyk» (1941), «Enäniň ha-
ty» (1941), B.Seýtäkowyn «Front we tyl» (1941), «Kolhozda mi-
ting» (1941), G.Seýitliýewin «Dostuma» (1942), Ata Salyhyň «Berk 
gaýtawul bereris» (1941), «Ýeňjegimiz hak» (1942), Nury An na gy-
lyjyň «Agam» (1942), «Bu gün» (1942) ýaly goşgularynda tyl dyr

---

36
fron tuň birligi, iki frontda-da görkezilen gahrymançylyk dog ru synda 
şahyrana pikirler ýöredilýärdi. 
Şol döwürde biziň edebiýatymyzyň watançylyk we gah rymançylyk 
babatyndaky dessanlarymyzdan we eposlarymyzdan, Magtymguly-
nyň, Seýdiniň, Zeliliniň, Keminäniň, Mollanepesin liriki eserlerinden 
baş alyp gaýdýan däbi täzeden janlanypdy. Ol däp täze many-mazmuna 
eýe bolup, döwrebaplaşmak häsiýetini özüne siňdiripdi.
Beýik Watançylyk urşunyň frontlarynda bolup duran gazap-
ly söweşi öz eserlerinde çeper beýan etmäge, uruş wakalary bilen 
bag lanyşykly eserler döretmäge, goşgular ýazmaga türkmen ýa zy-
jy-şahyrlarynyň ählisi yhlasly ýapyşdy. 
Bu eserlerde ýanyp duran obalaryň, palaç ýaly ýatyrylan 
tokaýlaryň, torç edilen ekinleriň, ýumrulan gözel ymaratlaryň keşbi 
göz öňüňde janlanýar. Çuňňur watançylyk hyjuwy bilen ýazylan eser-
ler okyjyny bütinleý özüne çekýär. 
B.Kerbabaýewiň «Gurban Durdy», N.Saryhanowyň «Ýagtylyga 
çykanlar», H.Ysmaýylowyň «Bäsdeşler» ýaly eserleri diňe şol döwrüň 
çagalar prozasy üçin däl, eýsem butin türkmen edebiýatynyň gazanan 
üstünligidir. 
Watançylyk urşy ýyllarynda Magtymguly Pyragynyň watançylyk 
goşgulary ýörite çagalar üçin kitap edilip çykaryldy.
Bu döwrüň edebiýatynda Watany goramak, halklaryň dostlugy, 
gahrymançylyk, hüşgärlik temasy öňdäki hatara çykdy, front bilen 
tylyň arasyndaky berk baglanyşyk, gahryman esgerleriň arasyndaky 
mizemez agzybirlik ýazyjylaryň döredijiliginde aýratyn orny eýeledi.