B. I. Ibraximov, X. A. Tashxodjayev

19-rasm. Sinxron generatorning ishlash prinsipi.
Rotor faza rotorli asinxron mashinalardagi kabi yasaladi, ya’ni unda
ariqchalar o‘yiladi va unga o‘zaro 1200 ga surilgan va ko‘pincha yulduz
sxemada ulanadigan uchta g‘altak dan
iborat uch fazali chulg‘am joylashtiriladi.
Chulg‘am lar ohirlari umumiy nuqtaga,
boshlari esa rotor valiga mahkamlangan
va bir-birlaridan izolyatsiyalangan uchta
halqachalarga ulanadi. Har bir halqacha
statorga mahkamlangan qo‘zg‘almas
cho‘tka bilan sirpanma kontakt hosil
qiladi. Bu cho‘tkalar orqali rotor chulg‘
am laridan yuklamaga EYuK uzatiladi
(20-rasm).
20-rasm. Sinxron generatorning
kuchlanish diagrammalari.
22
Elektr mashinalarda EYuK induksiyalanadigan jism yakor deyiladi. Bu
holda yakor rotor hisoblanadi.
Generatorning ishlash prinsipi quyidagicha. Doimiy magnit (yoki
qo‘zg‘atishchulg‘ami hosil qiladigan elektromagnit) qutblari orasiga uch
fazali g‘altak lar tizimi joylashtiriladi va tashqi aylantirish manbayi yordamida
aylantiriladi. g‘altak lar doimiy magnit maydonida harakatlan-ganida
ularda fazasi 2/3 ga, ya’ni davrning 1/3 jismiga surilgan EYuK vujudga
keladi. Bu EYuK ning chastotasi f1 = p.n/60, bu yerda n = const bo‘lganida,
chastota ham f = const bo‘ladi. Sanoat chastotasini f = 50 Hz olish uchun
n = 3000 ayl/min. tezlikni ushlab turish kerak bo‘ladi.
Agar mashinani p = 1 juft qutbli qilib yasalsa, n = 3000 ayl/min. tezlikni,
agar mashinani r > 1 juft qutbli qilib yasalsa, n < 3000 ayl/min. tezlikni
ta’minlashi kerak bo‘ladi. Bunday tuzilishdagi mashinani faqat kichik
quvvatlarda (15 kW gacha) va kichik kuchlanishlarda (380/220 V) ishlab
chiqarish mumkin, chunki yuqori kuchlanishlarni va toklarni harakatlanadigan
kontaktlardan olish qiyin.
Qo‘zg‘almas doimiy magnit maydonida uch fazali chulg‘amni aylantirish
yoki bu maydonni qo‘zg‘almas uch fazali cho‘lg‘amga nisbatan aylantirish
prinsipial farq qilmaydi. Shuning uchun sinxron mashi-naning ikkinchi
tuzilishi mavjud bo‘lib, bunda uch fazali yakor chulg‘ami stator ariqchalariga
joylashtiriladi, ya’ni stator asinxron mashinadagi kabi bo‘ladi, rotor esa
qutblari yaqqol ko‘rinadigan bo‘ladi va uning qutblariga tashqi o‘zgarmas
tok manbayidan ta’minlanadigan qo‘zg‘atish chulg‘ami o‘raladi (21-rasm).
Rotorning valiga cho‘tkalar orqali tashqi ta’minot manbalaridan
o‘zgarmas tok beriladigan ikkita izolyatsiyalangan halqalar mahkamlanadi.
Rotor aylanadi va mos ravishda statorning
magnit maydoni harakatlanadi. Magnit
maydoni uch fazali chulg‘am larga
nisbatan n tezlikda aylanadi va f = pqn/
60 chastotali EYuK induksiyalanadi. Endi
esa yuqori kuchlanishlar va toklar qo‘zg‘
almas chulg‘am lardan olinadi. Odatda
bunday rotorlar p > 3 juft qutbli qilib
yasaladi, mashinaning tezligini uncha
katta bo‘lmagan (n = 1000 ayl/min.)
tezlikli qilish mumkin. Agar yuqori
tezlikni ta’minlash kerak bo‘lsa (ya’ni
p < 3 juft qutblar sonini), u holda rotorning
mehanik puhtaligini oshirish uchun
21-rasm. Sinxron generator
rotorining chizmasi.
23
rotor qutblari yaqqol ko‘rinmaydigan tarzda ishlab chihariladi. U silindr
shaklida bo‘lib, sirtiga ariqchalar o‘yiladi. Bu ariqchalarga o‘zgarmas tokni
o‘tkazadigan va aylanuvchan doimiy magnit maydoni hosil qiladigan
qo‘zg‘atishchulg‘ami joylashtiriladi. Odatda qutblari yaqqol ko‘rinmaydigan
rotorlar p = 1 juft qutbli, ya’ni yuqori tezlikli tarzda ishlab chiqariladi.
Har qanday tuzilishdagi sinxron mashinalarning ishlash prinsiplari bir hil.