Б. Ж. Эшов, А. А. Одилов Ўзбекистон тариxи

I. ЎЗБЕКИСТОН ТАРИХИНИНГ ЭНГ ҚАДИМГИ ДАВРИ. 
 
2-мавзу. Ўзбекистон жаҳон цивилизациясининг ажралмас қисми.
 
Режа: 
1. Ўзбекистон цивилизацияси ҳақида қисқача маълумот. 
2. Инсониятнинг дастлабки аждодлари. Антропогенез жараѐни. 
3. Энг қадимги даврни даврлаштириш. Палеолит даври. 
4. Мил.авв. XII-IV минг йилликларда Ўрта Осиѐ. 
5. Ибтидоий тасвирий санъат. Бронза даври ютуқлари. Ёзув ҳақида янги 
маълумотлар. 
6. Ўзбекистон ҳудудларида илк шаҳарларнинг пайдо бўлиши жараѐнлари. 
7. ―Авесто‖ – Ўзбекистон тарихини ўрганишдаги муҳим манба ва 
маънавий мерос. 
1. Ўзбекистон цивилизацияси ҳақида қисқача маълумот. 
Ўзбекистон – инсоният тараққиѐти ўчоқларидан бири, жаҳон 
цивилизациясининг ажралмас қисми эканлиги олимлар томонидан эътироф 
этилган. Дастлабки цивилизациялар, уларнинг пайдо бўлиши ва тараққий 
этиши, цивилизациянинг илмий-назарий таҳлили, цивилизацияларга 
тарихий-фалсафий ѐндашув, умуман Шарқ ва Ғарб цивилизацияларининг 
қиѐсий таҳлили тарихшунослигига назар ташлайдиган бўлсак, бу 
йўналишда А.Тойнби, О.Шпенглер, К.Ясперс, И.М.Дьяконов, В.Массон, 
А.Васильев, М.Барг, М.Альбедил, А.Коптев, Ю.Яковец каби олимлар 
тадқиқот ишлари олиб борганлар. Сўнгги йилларда А.Асқаров, 
Р.Сулаймонов, Э.Ртвеладзе, А.Сагдуллаев, Ў.Мавлонов, Т.Ширинов, 
Ш.Шайдуллаев, 
Б.Эшовларнинг 
тарихий 
тадқиқотларида 
―Турон 
цивилизацияси‖, ―Ўрта Осиѐ цивилизацияси‖, ―Ўзбекистон цивилизацияси‖ 
кабилар қиѐсий таҳлиллар асосида эътироф этилган.
Дунѐ тарихидаги турли ҳудудларда ижтимоий-иқтисодий ва табиий 
шароитлардан келиб чиқиб турли даврларда ўзига хос цивилизациялар 
тараққий этганлигини кузатиш мумкин. Ўзбекистон ҳудудларида ҳам 
цивилизация жараѐнлари ўзига хос йўналишда тараққий этиб борган бўлса-
да, бу йўналишдаги ўзаро таъсир инкор этилмайди. Зеро, Юртбошимиз 
таъкидлаганидек, ―тарихимиз каби, қадимги маданиятнинг яратилишида ҳам 
кўплаб этник гуруҳлар, эл-элатлар ўз улушини қўшган. Бу табиий ҳол, чунки, 
ҳеч қачон, ҳеч қаерда фақат битта миллатга мансуб маданият бўлмайди. Ҳар 
қандай цивилизация кўпдан-кўп халқлар, миллатлар, элатлар фаолиятининг 
ва самарали таъсирининг маҳсулидир‖.
―Цивилизация‖- лотинча сўз бўлиб (―civilis‖), айнан таржимаси 
―гражданлар‖, ―жамиятнинг эркин, озод аъзоларидан ташкил топган тузум, 
давлатчилик‖ деган маънони англатади. Ижтимоий фанларда цивилизация 
тушунчаси асосан маданият ва маданий тараққиѐтининг барча қирраларини 
ифодаловчи тушунча сифатидаги мазмун касб этади. Ушбу мазмунни 

---

27 
қисқача таърифлайдиган бўлсак, цивилизация тушунчаси – муайян 
ҳудудларда яшайдиган одамларнинг турмуш тарзи ва хўжалик юритиш 
фаолияти, ушбу одамлар ҳамда ҳудудлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, 
маълум даврларда яратилган маънавий ва моддий маданият, жамиятнинг 
тараққий этиш жараѐнида одамларнинг ижодий имкониятлари ва 
қобилиятининг самарасини англатади. Шу нуқтаи назардан ҳам цивилизация 
инсоният тараққиѐтининг асосий мезони сифатида талқин этилади. 
Бинобарин, Ўзбекистон ҳудудларида тараққий этган цивилизация ҳам жаҳон 
цивилизациясининг ажралмас қисми ҳисобланади.
Дунѐнинг турли бурчакларида яшайдиган халқларнинг тарихнинг 
турли даврларида ижтимоий-иқтисодий ва маданий жараѐнларда эришган 
ютуқлари ҳамда тараққиѐт босқичига кўтарилишини цивилизация тушунчаси 
ўзида акс эттиради. Бу тараққиѐт босқичи инсониятнинг пайдо бўлиши ва 
ривожланиши, жамиятнинг ривожланиш даражаси, моддий ва маънавий 
маданиятнинг юксалиши, қабилалар ва халқлар ўртасидаги ўзаро 
муносабатлар билан изоҳланади.
Сўнгги йилларда Ўрта Осиѐ ва унга қўшни ҳудудларда олиб борилган 
кўплаб тарихий-археологик тадқиқотлар бу минтақа қадимги Шарқ 
цивилизациясининг шаклланиши ва ривожланишида ўзига хос ўрин 
тутганлигини асослаб берувчи кўплаб маълумотлар – ашѐвий далилларни 
юзага чиқарди. Уларнинг натижаси ўлароқ, юқорида эслатганимиздек, ―Ўрта 
Осиѐ цивилизацияси‖, ―Турон цивилизацияси‖, ―Ўзбекистон цивилизацияси‖ 
каби атамалар илмий тадқиқотлар ва нашрларда кенг ишлатила бошланди.
Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудларининг улкан Евроосиѐ минтақаси 
марказида, 
муҳим 
савдо-маданий 
йўллар 
кесишган 
чорраҳасида 
жойлашганлиги тарихан белгиланган бўлиб, бу ҳолат мамлакатимизни 
кишилик тарихининг илк босқичларидаѐқ Шарқ ва Ғарб дуѐси ўзаро 
мулоқотга киришадиган жой сифатидаги аҳамиятини белгилаб берди. 
Шунинг учун, ҳам тарих фанининг ҳозирги тараққиѐт босқичида Ватанимиз 
тарихини жаҳон цивилизациясининг ажралмас муҳим таркибий қисми 
сифатида ўрганиш талабалар учун ўта аҳамиятли ҳисобланади.
Ўқувчилар шунга алоҳида эътибор беришлари лозимки, Ўрта Осиѐ 
цивилизацияси турли ҳудудларда турли даврларда шаклланди ва 
ривожланди. Мисол учун, минтақанинг жанубий 
ҳудудларида 
яшаган 
қадимги қабилалар мил.авв.VI минг йилликдаѐқ деҳқончиликка ўтиб, 
унумдор хўжаликни ривожлантирган бўлсалар, бу даврда шимолий 
ҳудудлардаги қабилалар асосан овчилик, балиқчилик ва чорвачиликнинг илк 
шакллари билан шугулланганлар. Бу нотекислик жараѐнини табиий-
географик шароитлар ва ўзаро алоқалар билан изоҳлаш мумкин. Бу ўринда, 
Ўрта Осиѐнинг чўл ва дашт ҳудудларидаги ҳамда дарѐ воҳалари 
ҳудудларининг ривожланиш даражасидаги маданий нотекисликни қиѐсий 
таққослаб кўриш (Копетдоғ, Ҳисор, Зарафшон тоғ олди ҳудудлари ҳамда 
Қизилқум, Қашқадарѐ ва Зарафшон воҳасининг дашт ҳудудлари) муҳимдир.
Ундан ташқари, Ўрта Осиѐда турли-туман маданият яратган қадимги 
аҳолининг неолит давридаѐқ, яъни, мил.авв.VI-IV минг йилликлардаги ўзаро 

---

28 
муносабатлари ва бу аҳолининг Шарқдаги, дастлаввал Олд Осиѐдаги бошқа 
қадимги цивилизация ўчоғлари билан узвий алоқада бўлиши ҳам маҳаллий 
цивилизациянинг ривожланишига катта таъсир кўрсатган.
Талабалар яна шунга эътибор беришлари лозимки, Ўзбекистон 
цивилизациясининг шаклланиши ва босқичма-босқич ривожланиб боришида 
минтақавий ва трансминтақавий иқтисодий-маданий алоқалар тизими 
жараѐни асосий ўрин эгаллайди. Чуночи, маҳаллий цивилизациянинг 
шаклланиши ва ривожланиши мураккаб тарихий жараѐн бўлиб, у иқтисодий 
ва ишлаб чиқарувчи хўжалик турларининг пайдо бўлиши, ѐйилиши ва 
эволюцияси, илк бошқарув шаклларининг пайдо бўлиши ва тараққиѐти, 
қадимги аҳоли жойлашуви, миграцияси ҳамда этногенез жараѐнлари, 
давлатчилик, урбанизация ва шаҳар маданияти ривожи, ўзаро маҳсулот 
алмашуви, савдо-сотиқнинг вужудга келиши ва тараққий этиши, илк улов ва 
транспорт воситаларидан фойдаланишига ўтилиши каби кўплаб ижтимоий-
сиѐсий, ҳарбий, иқтисодий ҳамда маданий жараѐнлар билан бевосита боғлиқ 
ҳолда кечган.
Юқорида таъкидлаганимиздек, узоқ асрлар давомида халқаро савдо ва 
алоқа йўллари чорраҳасида жойлашган, ҳунармандчиликда, деҳкончиликда 
ва савдо-сотиқда қадим анъаналарга эга бўлган Ўзбекистон ва умуман, Ўрта 
Осиѐда ўтган аср ва асримиз бошларида олиб борилган тадқиқотлар 
маҳаллий цивилизациялар тараққиѐти масалаларига кўплаб аниқликлар 
киритиш имконини берди. Хусусан, тадқиқотлар натижасида топилган 
кўпдан-кўп моддий маданият буюмлари Ўрта Осиѐ халқлари илк ѐзма 
манбалар – Оссурия ҳужжатлари, Авесто, аҳомонийлар подшоларининг 
миххат ѐзувлари, қадимги Юнон, Рим, Хитой тарихчи ҳамда 
географларининг асарларида тилга олинишидан анча илгари даврлардаѐқ 
ривожланган маданият яратганликларидан далолат беради. Бу эса замонавий 
талабалар билиши муҳим бўлган ҳолатдир.
Замонавий адабиѐтларда цивилизация тараққиѐти шартли равишда 
икки даврга бўлинади. Биринчи давр – бу дастлабки деҳқончилик ўчоқларида 
ѐки уларга яқин жойларда вужудга келган бирламчи цивилизациялар – 
қадимги Миср, Месопотамия, Ҳинд, Хитой, Месоамерика, Анд 
цивизацияларидир. Цивилизацияларнинг ўзини ўраб турган олам билан 
алоқалари уларнинг ютуқларини қўшни ҳудудларга тарқатиш учун шарт-
шароитлар яратиши натижасида иккиламчи цивилизациялар – Сурия, 
Бактрия, Марғиѐна, Анатолия, Миной, Крит-Микен, Япон ва бошқа 
цивилизациялар 
пайдо 
бўлган. 
Уларнинг 
маданияти 
бирламчи 
цивилизациялар маданиятига ўхшаш бўлиши билан бирга қайсидир 
жиҳатлари билан фарқланади. Айрим ҳолатларда бу жараѐн ўзини вужудга 
келтирган цивилизациядан ажралиб, мустақил цивилизацияга айланишга 
имконият яратганки, антик давр цивилизацияси бунга мисол бўлиши мумкин. 
Иккинчи давр. Иккиламчи цивилизациялар муттасил кенгайишга 
интилиб ўз атрофида жуда кўп аҳолини, баъзан бир нечта маҳаллий 
цивилизацияларни бирлаштирган. Натижада жамият динлари шаклидаги 
мафкура пайдо бўлган. Шу тариқа цивилизацияларнинг тараққиѐтида 

---

29 
иккинчи давр бошланади. Бу жараѐн Ўрта Осиѐда мил.авв.VIII-VI асрлар 
давомида, Ҳиндистонда мил.авв.VI-III асрларда, Хитойда мил.авв.III-II 
асрларда, Европада милодга яқин даврларда, Жанубий Америкада XV асрда 
пишиб етилган эди.
Хуллас, бирламчи ѐки иккиламчи бўлишидан қатъий назар, 
цивилизация – бу деҳқончилик билан шуғулланувчи, шаҳарлар барпо этувчи, 
ўз ѐзувига эга ва маълум қадриятлар билан бирлаштирилган ижтимоий 
организмларнинг муайян тарихий тараққиѐт босқичидир.