B. OʻRinboyev, A. Musayev umumiy tilshunoslik jizzax- 2021 Oʻzbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika universiteti

XX ASR RUS TILSHUNOSLIGINING ASOSIY YOʻNALISHLARI
XX asr boshlarida rus hokimiyatining dastlabki yillarida XX asr rus tilshunosligida turli oqim va yoʻnalishlar mavjud edi. Ular oʻzlarining ilmiy tekshirish ishlarini turli nazariy qarashlar asosida davom ettirdilar. 20-30 yillardagi XX asr rus tilshunosligida quyidagi yoʻnalishlar va nazariy qarashlar mavjud edi.
1. Katta bir guruh tilshunos olimlar u yoki bu darajada Moskva va Qozon lingvistik maktabi an’analarini davom ettirdi. Bu tilshunoslar jumlasiga D.N.Ushakov, V.A.Bogoroditskiy, M.M.Pokrovskiy, E. D. Polivanov, A. M. Pyeshkovskiylarni kiritish mumkin. Ular metodik jihatdan tilni oʻrganishda, qiyosiy-tarixiy tilshunoslikni qoʻllab quvvatladilar.
2. N. Ya. Marr va uning shogirdlari tomonidan yaratilgan til haqidagi "Yangi ta’limot" an’anasi hukm surar edi. Bu nazariya tarafdorlari tilshunoslikni ilmiy asosdan ajratib qoʻydilar.
3.N.Ya.Marr til haqidagi "Yangi ta’limotini yanada takomillashtirish uchun kurashuvchilar va unda mavjud boʻlgan ba’zi notoʻgʻri oʻrinlarni anglab olgan tilshunoslar. Bunga I.I.Meshchaninov, A. P. Potselevskiy kiradi.
4. L. V. Shcherba konsepsiyasi asosida tilshunoslikni rivojlan-tirish an’anasi mavjud edi. Bu konsepsiya rus tilshunosligini rivojlantirish va shakllantirishda ancha xizmat qilgandir.
A. M. Peshkovskiy (1878-1933) oʻzining tilshunoslikka doir qarashlarining fundamentini F. Fortunatov va A. A. Potebnyadan olganligini ta’kidlaydi. U tilni oʻrganishda ustozlari izidan borib rus tilining turli sohalari haqida nazariy fikrlarni bayon etadi. Uningcha, biror narsaga ta’rif berganda uning tashqi tomonini emas, mohiyatini hisobga olish kerak deydi. Masalan, soʻz morfemalarning yigʻindisi, soʻz birikmalarning yigʻindisi deb ta’riflash mohiyatni ochib bera olmaydi. A. M. Peshkovskiy rus tili grammatikasining idealizm bilan materializmni birga qoʻshgan eklektik sistemani yaratdi. U sintaktik hodisalarni subyektiv-psixologik nuqtayi nazardan talqin qildi. Bu fikrlar uning mashhur asari «Ilmiy yoritilgan rus tili sintaksisi» (1914) da bayon etilgan. U til taraqqiyoti haqida toʻxtalib, til taraqqiyotida sakrash hodisasi yoʻq, deydi. A. M. Peshkovskiy faqat rus tili sintaksisi sohasidagina ish olib bormasdan, u intonatsiya, urgʻu, orfografiya, metodika, stilistika sohasida ham samarali ishlagandir.
XX asr rus tilshunosligi taraqqiyotida samarali ishlagan olimlardan yana biri G. O. Vinokurdir (1896-1945). G. O. Vinokur tilshunoslik va adabiyotshunoslik sohasida samarali ish olib borib til bilan adabiyotni birlashtirishga harakat qildi. Rus tilida soʻzlarning yasalishi, rus tili orfografiyasi, stilistika sohasida ham salmoqdor ishlar qilgan. U umumiy tilshunoslik masalalari bilan ham shugʻullanib, bu sohaga doir qarashlarini "Til tarixining vazifalari haqida" nomli asarida bayon etadi.
Tilshunos E. D. Polivanov (1890-1937) faqat til nazariyotchisigina boʻlib qolmay, u xitoy, dungan va turkiy tillarni ham oʻrgangan. Uning koʻpchilik lingvistik qarashlari Boden de Kurtenening nazariy qarashlariga mos tushadi. Lekin bunda ba’zi bir sotsiologik qarashlar ham mavjuddir. E.D.Polivanov oʻzining tilshunoslikka doir nazariy qarashlarini "Tilshunoslik va umumiy fonetikaga kirish kursidan leksiyalar" nomli asarida bayon etgandir. U Marr va uning shogirdlari tomonidan yaratilgan nazariyalarga qarshi kurashib qiyosiy-tarixiy tilshunoslikni rivojlantirishga oʻz hissasini qoʻshgan. Bunda u ma’lum faktlarni mladogrammatiklar kabi keltirishlar bilan cheklanmaydi, balki har bir taraqqiyotni kuzatishga harakat qiladi. E. D. Polivanov umumiy tilshunoslik masalalari bilan ham shugʻullanib, matematik lingvistika haqida ham oʻz nazariy xulosalarini aytgandir.
E. D. Polivanov dastlabki ishlarida til hodisalarini psixologik nuqtayi nazardan, keyinchalik tilni ijtimoiy hodisa deb qaraydi. Lekin u fonologiyani psixofonetika deb nomlaydi. Fonemaning fakul’tativ variantlari va kombinator variantlari orasidagi oʻzaro munosabatlarni aniqladi, bir fonemaning ikki fonemaga parchalanishi (divergensiya) va ikki fonemaning oʻzaro bir-biriga oʻxshab qolishi yoki bitta fonema boʻlib ketishi (konvergensiyasi) nazariyalarini ishlab chiqdi.
U morfemani ikki turga leksik (oʻzak) va formal (grammatik) turlarga ajratadi.
E. D. Polivanov frazeologiyani tilshunoslikning alohida boʻlimi deb hisoblashni tavsiya etadi. Uni leksikologiyaga ham, sintaksisga ham kiritmaydi. U bir qancha tillarning qiyosiy grammatikalarini yaratdi. Jumladan 1933 yilda " Rus tilining oʻzbek tili bilan qiyoslashgan grammatikasi" degan asar yozgan.
XX asr rus tilshunosligini yaratish va taraqqiy ettirishda akademik L.N.Shcherba (1880-1944) ning xizmatlari kattadir. L. V. Shcherbaning tilshunoslikdagi tadqiqot doirasi juda kengdir, u tilshunoslikning umumiy masalalari, fonetikasi va orfoepiyasi, leksikografiyasi, xorijiy tillarni oʻrganish metodikasi va fransuz tili kabi sohalari haqida qimmatli fikrlar bildirgan. Bu fikrlar uning "Sharqiy lujits shevasi" "Orfografiyaning asosiy prinsiplari va ularning ijtimoiy ahamiyati", "Ona tilini oʻqitish metodikasida eng yangi oqim", " Savodsizlik va uning sabablari" asarlarida oʻz ifodasini topgan.
Tilshunoslikning umumiy masalalari bilan qiziqib, u tilga struktura sifatida emas, balki sistema sifatida yondashadi. L.V.Shcherba til hodisalarining uch jihatiga e’tibor berishni qayd etadi. Nutq faoliyati, til materiali, til sistemasi. L.V.Shcherbaning bu fikrlari "Rus tilidagi soʻz turkumlari haqida" (1928) degan kitobida oʻz ifodasini topgandir. Sistema deganda u soʻzlar qatorining grammatik qonun qoidalar asosida biriktirilgan soʻzlarni tartibga keltiruvchi grammatik formalarni tushunadi. L. V. Shcherba soʻzlarning leksik-grammatik turlari nazariyasini yaratdi. Bunda u grammatikaning quyidagicha taqsimotini beradi.
1. Soʻz yasovchilar haqida qoida.
2. Forma yasovchilar haqida qoida.
3. Aktiv va passiv sintaksis haqida qoida.
4. Fonetika.
5. Leksik va grammatik kategoriyalar haqida qoida
L. V. Shcherba fonetika, fonologiya va fonema nazariyasi haqida ham qimmatli fikrlar bildirgan. Fonema nazariyasi uning "Fransuz tili fonetikasi" kitobida bayon etilgan. Uning fonema haqidagi konsepsiyasi keyinchalik shogirdlari L. R. Zinder, M.I.Matusevich tomonidan davom ettirildi.
XX asr rus tilshunosligi taraqqiyotida V. V. Vinogradovning katta hissasi bor. U badiiy til, stilistika, til tarixi, morfologiya, sintaksis, frazeologiya, leksikologiya sohasida arzirli ishlar qilgan. U "Badiiy adabiyot tili haqida" (1959) nomli yirik tadqiqoti bilan badiiy adabiyot tilini filologiya fanining mustaqil tarmogʻi sifatida asoslab berdi.
V. V. Vinogradovning morfologiya sohasida yaratgan muhim nazariyasi "Rus tili. Soʻz haqida grammatik ta’limot" (1947) nomli asarida oʻz ifodasini topgan.
Til sintaksisi haqidagi original fikrlar " Rus tili sintaksisini oʻrganish tarixi" asarida bayon etilgan.
Leksikologiya, frazeologiya, soʻz yasalishi masalalariga bagʻishlangan ilk fikrlar ham Vinogradovga tegishlidir.
Xullas, V. V. Vinogradovning badiiy adabiyot tili, stilistika, frazeologiya haqidagi tadqiqodlari shu sohalarning rivoji uchun nazariy yoʻllanma boʻlib xizmat qiladi.
XX asr boshlarida rus tilshunosligida sotsiologik oqim namoyondalari ham mavjud edi. Bular jumlasiga N. Ya. Marr, R.O.Shornini kiritish mumkin.
Til haqidagi "yangi nazariya" N. Ya. Marr nomi bilan bogʻlanadi. N. Ya. Marr oʻzining tilshunoslikka doir qarashlarini yoritar ekan oʻz nazariyasining ba’zi elementlarini Gʻarbiy Yevropa tilshunoligidan olgandir. U tilshunosgina emas, balki zoʻr arxeolog hamdir. N. Ya. Marrning ta’limoti tubandagi masalalarni qamrab olgan.
1.Til ustqurma kategoriyasiga kirib sinfiy xarakterga egadir. Umumxalq tili boʻlmaydi, har bir til qarama-qarshi sinflar tilidan iborat.
2. Kishilarning soʻzlashuv tili paydo boʻlgunga qadar jamiyatda imo-ishora, mimika tili hukm surgan. Kinematik til 500 ming yil avval paydo boʻlgan tovush tili 50 ming yil ilgari shakllangan.
3. Har bir tilning taraqqiyoti asosida toʻrt element yotadi. Bular sol, ber, yon, rosh.
4. Tilning taraqqiyoti asta-sekin eski shakllarini yangi shakllar bilan almashishi asosida emas, balki sakrash yoʻli bilan boʻladi. Ana shu sakrash yoʻlida tildagi eski shakl va soʻzlar yoʻqoladi yoki yangi ma’no ottenkalarini kasb etadi. Shu nuqtayi nazardan N. Ya. Marr tarixiy tilshunoslikka qarama-qarshi soʻzlar semantikasiga katta e’tibor beradi. Tilga xos jarayonlarda semantika muhim rol oʻynaydi. Soʻzlarning ma’nolarida doim qarama-qarshi sematik qutblarga ajralish yuz berib turadi. Masalan, yer-osmon ma’nosidagi soʻz vaqt oʻtishi bilan «yer» va «osmon» ma’nolariga boʻlinadi.
5. Tovush tili butun dunyoda yuz bergan yagona glottgoniya (til yaratish) jarayonining natijasidir.
6. Til yaratishning yagona jarayoni turli stadiyalarni oʻz ichiga oladi. Ular quyidagilardan iborat:
a) yafetik (yofas) stadiyasi-hamma tillar taraqqiyotining ushbu bosqichini oʻtishi shart;
b) amorf stadiya;
v) agglyutinativ stadiya;
g)flektiv stadiya.
Ushbu stadiyalarning keyingi uchtasi tipologik tasnif asosiga qurilgan. Ushbu stadiyalar asosida N.Marr tillarning taraqqiyotini koʻrsatadigan «shajara daraxti»ni taklif etdi.
7. Tillar dastlab koʻp sonli boʻlgan, chatisha borib, ularning miqdori kamaya boradi. Taraqqiyotning eng soʻnggi bosqichida umumjahon yagona tili yaratiladi, ammo u ham keyinchalik oʻzining tovush materiyasini yoʻqotadi.Til faqat semantikadan iborat boʻladi.
Sanab oʻtilgan qarashlar N.Ya. Marrning «Tanlangan asarlari» (5 jild) da oʻz ifodasini topgan.
1920-30 yillarda rus tilshunosligi taraqqiyotida birinchi oqim namoyondalari samarali xizmat qildilar. Ular tilllarni oʻrganishda qiyosiy tarixiy metodning ahamiyatini tushundilar va Marrning nazariyasiga qarshi kurash olib bordilar. Jumladan, E.D. Polivanov oʻzining "Tarixiy tilshunoslik va til siyosati" nomli asarida bu nazariyaning kamchiliklarini ochib tashladi.
N.Ya.Marr ta’limoti uning shogirdlari tomonidan rivojlantirilishi bilan birga qayta koʻrib chiqildi. I.I.Meshchaninov 30-yillarda Marr ta’limotining propagondisti sifatida, 40-yillar va undan keyin Marr konsepsiyasidagi xato va kamchiliklarni sezib hozirgi davr tilshunosligi bilan moslashtirishga harakat qildi. Keyinchalik oʻz xatolarini tushunib yetib, Marr kabi tilning asosida semantika emas, balki grammatik kategoriyalar mavjudligini koʻrsatib berdi.
I. I. Meshchaninov tilshunoslikning turli masalalari yuzasidan qimmatli tadqiqotlar olib borib keyinchalik qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning roliga ham katta baho bergandir.