B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

III Bob. Investitsion faoliyatni nazariy va uslubiy asoslari
3.1.Investitsion faoliyat nazariyasi va baholash usullari
Har qanday investor investitsiya ob'yekti sifatida eng yuqori investitsiya samaradorligini ta'minlay oladiganlarni tanlaydi. Bunday tanlovning asosi investitsiya jarayonining tarkibiy qismlarini baholash va prognozlashdir: investitsion faollik, investitsion jozibadorlik va faollik, investitsion muhit, investitsiya loyihalari.
Yuqoridagi tarkibiy qismlarga bog'liqlik mavjud:


IKp (Ipriv) => f (IA) => f (ID) => f (IR) => f (PI),
bu yerda

• 
  IKP - jozibador sarmoyaviy muhit;
  

• 
  IPriv - mintaqaning (sanoatning) investitsion jozibadorligi;
  

• 
  IA - sub'ektlarning investitsiya faoliyati;
  

• 
  ID - sub'ektlarning investitsiya faoliyati;
  

• 
  IR - investitsiya xavfi;
  

• 
  IP - investitsiya salohiyati.
  

Shuning uchun, investitsion faoliyatning faolligini baholash metodologiyasini shakllantirishdan oldin, keling, investitsiya jarayonining tarkibiy qismlarini baholashni shakllantirishning ilgari surilgan yondashuvlarini ko'rib chiqaylik.
Hozirgi vaqtda quyidagilar keng qo'llaniladi:
1) investitsiyalarni umumiy baholashning statik usullari:
· Investitsiyalarning qaytarilish muddatini hisoblashga asoslangan usul;
· Kapital rentabelligini aniqlashga asoslangan usul;
2) diskontlash asosida investitsiyalar samaradorligini baholash usullari:
· Sof joriy qiymat usuli (sof joriy qiymat usuli, sof joriy qiymat usuli);
· Ichki daromadlilik stavkasi usuli;
· Diskontlangan investitsiyalarni qaytarish muddati;
· Daromadlilik indeksi.
Statik usullarning afzalliklari shundaki, ulardan foydalanish oson va pul oqimlarini buxgalteriya ma'lumotlari bilan bog'lash imkonini beradigan diskontlash usulini ishlatishning hojati yo'q. Investitsiyalar tezroq foyda keltiradi, qaytarilish muddati qisqaradi. Shu sababli, investitsiya loyihalarini amalga oshirish to'g'risida qaror qabul qiladigan firmalar rahbarlari investitsiyalarning iqtisodiy jihatdan oqlangan muddatini ham, investitsiya loyihasining umumiy foydalanish muddatini ham hisobga olishlari kerak. Bu omilni hisobga olish investitsiyalarning jozibadorligini oshirish imkonini beradi.
Ammo investitsiyalarning rentabelligi usuli, birinchi navbatda, firmaning o'zini oqlashning iqtisodiy asosli davri tugagandan so'ng oladigan daromadini (tushumini) va uzoqroq muddat uchun hisoblangan va katta kapital qo'yilmalarni talab qiladigan boshqa mumkin bo'lgan variantlarni hisobga olmaydi; ikkinchidan, vaqt omili, ya'ni pul qiymatining vaqt jihati hisobga olinmaydi.
Kapital rentabelligini hisoblash uslubiga kelsak, G'arbiy Evropa mamlakatlarida "daromad" va "investitsiya qilingan kapital" tushunchalarining turlicha ta'riflari mavjud. Kapitalning rentabellik stavkasini hisoblashda foyda va amortizatsiya miqdori, sof daromad, ya'ni qarz bo'yicha soliqlar va foizlardan keyin yoki sof daromad, ya'ni soliqdan keyingi foyda va amortizatsiyani hisobga olmaganda, daromad sifatida qabul qilinishi mumkin.
Qolaversa, olingan vaqtga qarab, pul qiymatining farqi (foyda) hisobga olinmaydi. Shu sababli, diskontlash asosida investitsiyalar samaradorligini baholashning eng keng tarqalgan usullari, uni UNIDO (Birlashgan Millatlar Tashkilotining Sanoatni Rivojlantirish Tashkiloti - UNIDO) metodologiyasiga asoslangan usullar sifatida tavsiflash mumkin. Biroq, UNIDO tomonidan investitsiya loyihalarini baholash usullari investitsiyalarning tijorat samaradorligini hisoblashni nazarda tutadi va ijtimoiy samarani baholashga imkon bermaydi. Har qanday holatda ham investitsiya qarorlarini baholash usullari bir xil bo'lmasligi mumkin, chunki ular xarajatlar ko'lami, foydalanish muddatlari, shuningdek foydali natijalar nuqtai nazaridan farq qiladi.
Hisoblashning eng oddiy usullari katta kapital qo'yilmalarni talab qilmaydigan, ishlab chiqarish hajmining o'zgarishiga jiddiy ta'sir ko'rsatmaydigan, shuningdek, xizmat qilish muddati nisbatan kichik bo'lgan kichik investitsiya loyihalarida qo'llanilishi mumkin. Shu bilan birga, katta investitsiya xarajatlarini talab qiladigan yirikroq investitsiya loyihalarini (yangi qurilish, rekonstruksiya, tubdan yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va boshqalar) amalga oshirish ko'plab omillarni hisobga olishni talab qiladi. Sarmoyaviy jozibadorlik va korxonalarning faolligini baholashda quyidagi an'anaviy baholash usullaridan foydalanish mumkin: buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot ko'rsatkichlarini tahlil qilish, moliyaviy barqarorlik ko'rsatkichlarini hisoblash, pensiya va tiklanish stavkalarini yangilash, aktivlar, mutlaq va nisbiy ko'rsatkichlar dinamikasi, investitsiyalarning rentabelligi, investitsiya faolligi va jozibadorligini amalga oshirish darajasi, investitsiyalar hajmi va boshqalar. Bunday ko’rsatkichlar tahlili korxonaning hozirgi holati, imkoniyatlari va muammolarini aniqlash imkonini beradi. Bundan tashqari mazkur ko’rsatkichlar tahlilidan boshqaruv qarorlarini qabul qilishda va investitision strategiyani ishlab chiqishda foydalanish mumkin.
Davlat statistika organlari va reyting agentliklari mintaqaning investitsion faolligini investitsiyalarning haqiqiy hajmi yoki uning o'zgarishi darajasi sifatida taqdim etadilar, ya'ni ular real investitsiyalar dinamikasi va tezligini o'rganadilar.
Birinchi pozitsiya mualliflari tomonidan taklif qilingan investitsiya faolligini baholashning kamchiliklari shundaki, ular investitsiya faolligini baholashni bitta korxona, bitta sanoat yoki bitta mintaqada ko'rib chiqadilar. Ularda umumiy multiplikator ta'siriga olib kelishi mumkin bo'lgan omillar ta'siri o'rtasida aniq bog'liqlik yo'q. Ma’lumki, investitsiyalar turli shakllarda amalga oshiriladi va ularni tahlil qilish, rejalashtirish uchun alohida xususiyatlaridan kelib chiqqan holda guruhlashtiriladi. Korxona investitsion faoliyatining eng muhim belgisi bu moliyaviy barqarorlik ko’rsatkichidir. Agar korxona moliyaviy barqaror bo'lsa, u boshqa korxonalarga nisbatan investitsiyalarni jalb qilish, kreditlar olish, etkazib beruvchilarni tanlash ustunlikka ega. Shu bilan birgalikda, moliyaviy jihatdan barqaror korxona yetkazib beruvchilar va pudratchilar oldidagi majburiyatlarini ham o‘z vaqtida bajaradi va shu orqali yetkazib beruvchilar bilan tezkor hisob-kitob qilish orqali ularning investitsion faoliyatini normal ishlashini ta’minlaydi.
Moliyaviy jihatdan barqaror korxonani o'z hisobidan aktivlarga qo'yilgan asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni, aylanma mablag'larni qoplaydigan, asossiz debitorlik va kreditorlik qarzlariga yo'l qo'ymaydigan va o'z majburiyatlarini o'z vaqtida to'laydigan korxona deb hisoblash mumkin. Korxonaning moliyaviy barqarorligini baholash uchun o'z mablag'lari va majburiyatlar nisbati bilan belgilanadigan avtonomiya koeffitsientidan va o'z mablag'larining qarz mablag'lari va kreditorlik qarzlari miqdoriga nisbati bilan belgilanadigan moliyaviy barqarorlik koeffitsientidan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Faoliyatni kengaytirishda korxonalar ko'pincha tashqi moliyalashtirishga murojaat qilishadi. Moliyaviy barqarorlikka ko'p jihatdan kapitalning narxi va undan qanchalik samarali foydalanilishi ta'sir qiladi. Kapitaldan past rentabelli loyihalarda yoki ishbilarmonlik faolligi past bo'lgan loyihalarda qo'llaniladigan vaziyat mavjud, buning natijasida aktivlar rentabelligining o'sishi pasayadi va kapital qiymati oshadi. Shu sababli, aktivlar aylanmasidan tashqari, kapital va leveragening o'rtacha og'irlikdagi qiymatini hisoblash zarur. Kapitalning o'rtacha og'irlikdagi qiymatini va leverage hajmini baholash asosida korxona uchun mumkin bo'lgan mablag' manbalari to'g'risida qaror qabul qilinadi. Aktivlar aylanmasining sekinlashishi korxonaning ishlashi uchun resurslarga qo'shimcha ehtiyojni keltirib chiqaradi va qoida tariqasida, mablag'lar qimmat asosda jalb qilinadi.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash lozimki, davlatni iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy rivojlanishida investitsiyalarining jumladan, xorijiy investitsiyalarning ahamiyati kattadir. Albatta, har qanday davlat bu masalada jahon tajribalaridan foydalanishi lozim.

3.2. O’zbekiston Respublikasining investitsion muhitini shakllantirish va rivojlantirish borasidagi me’yoriy-qonuniy hujjatlar hamda boshqa qonun osti hujjatlar sharhi.

Ma’lumki, investitsion muhit – bu investitsiya munosabatlarini amalga oshirish mumkin bo’lgan imkoniyatlar va qulayliklar hamda investitsiya jarayonlariga ta’sir ko’rsatuvchi iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy, huquqiy, ijtimoiy va boshqa shart-sharoitlar majmuasidir. O‘zbekistonda so‘nggi paytlarda qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi, shuningdek, investitsiya faoliyatini takomillashtirishning huquqiy va tashkiliy asoslarini rivo jlantirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlar amalga oshirildi.

Qonun,qaror, farmon	Qabul qiligan davri, sanasi	Qo’shimcha ma’lumot
O‘zbekiston respublikasining “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni	2019 yil 25-dekabr,	Toshkent. O‘RQ-598-sonli qaror. 69-moddadan iborat.
O‘zbekiston respublikasining “2020 — 2022-yillarga mo‘ljallangan investitsiya dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori	2020-yil 9-yanvar	Toshkent. PQ-4563-son
O‘zbekiston respublikasi prezidentining “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni	2017-yil 2-sentabr,	Toshkent sh., PF-5177-son

Bugungi kunda ham, mamlakatda investitsiya faoliyatining huquqiy bazasi mustahkamlash, tashqi iqtisodiy, investitsiya faoliyatini tartibga solish, chet el investitsiyalari va investorlarining huquqlari va manfaatlari himoyasini kafolatlash bo’yicha amaliy ishlar olib borilmoqda. Masalan, 2019 yil 25 dekabrda "Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida"gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni (keyingi o'rinlarda - "Qonun") qabul qilindi. Ushbu qonunda investitsiya faoliyatining hamma yo’nalishlarida, shuningdek, mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarga nisbatan qo'llaniladigan asosiy qoidalar hamda talablar aniqlab ifodalandi. Shu bilan birga, qonunda sarmoyadorlarni qo'llab -quvvatlash uchun quyidagi imtiyozlar kiritildi:

• 
  Investitsiya soliq krediti - soliq to'lovchi - investor ma'lum bir muddat ichida undan olinadigan soliq to'lovlarini kamaytirish huquqiga ega, so'ngra kredit summasi va hisoblangan foizlarni bosqichma-bosqich to'laydi;
  
• 
  Investitsiya subsidiyasi - tashqi muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlarini qurish yoki soliq va bojxona imtiyozlari ko'rinishida hukumat tomonidan ko'rsatiladigan moliyaviy yordam.
  

Qonunga muvofiq, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar davlatimizdagi istalgan banklarida hisob ochish va pul mablag'larini tasarruf etish, chet el valyutasida kredit olish va qaytarish, shuningdek alohida bo'linmalar (filiallar) va boshqalarni tuzish huquqiga ega. Bundan tashqari, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar kirituvchi subektlar faoliyati soliq va boshqa majburiy to'lovlarga tortiladi. Shu bilan birga, qonun talablari bo’yicha xorijiy investitsiyalarning ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun olib kiriladigan mol-mulk ikki yil davomida bojxona to'lovlaridan ozod qilinadi.
Bundan tashqari, Qonun investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun qishloq xo'jaligiga tegishli bo'lmagan yer maydonlarini 50 yilgacha uzoq muddatli ijaraga olish huquqini ta'minladi. Bundan tashqari, chet el investitsiyalari O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari doirasida:

• 
  Yer uchastkalarini sotib olish;
  
• 
  Bino va inshootlarga mulk huquqi berilganda, yer uchastkalariga egalik qilish;
  
• 
  Tegishli shartnomalar asosida ijaraga olingan mulkni olish huquqiga ega.
  

Qonunda xorijiy investorlarning mehnat munosabatlari O'zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, pensiya ta'minoti esa O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi belgilab qo'yilgan. Qonunda investorning huquq va majburiyatlari batafsil bayon etilgan. Qonunga ko'ra, investorning huquqlari qatoriga quyidagilar kiradi: shartnoma tuzish erkinligi, investitsiya faoliyatini amalga oshirish erkinligi va o'z aktivlarini mustaqil tasarruf etish, rekvizitsiya (ekspropriatsiya) paytida tegishli kompensatsiya olish huquqi), uning aktivlari va boshqalar. O'z navbatida, investor O'zbekiston Respublikasining amaldagi qonunchiligining barcha talablarini bajarishi, shu jumladan tuzilgan shartnomalar bo'yicha o'z majburiyatlarini o'z vaqtida bajarishi lozim.
2017 — 2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar strategiyasiga muvofiq hamda valyuta sohasini tartibga solishning bozor mexanizmlarini joriy qilish, respublika eksport salohiyatini oshirishni rag‘batlantirish, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni faol jalb qilish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi va ichki bozordagi raqobatdoshligini oshirish, mamlakatimizda investitsiya va ishbilarmonlik muhitini yaxshilash maqsadida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish dolzarb vazifa sifatida belgilandi:

• 
  yuridik va jismoniy shaxslarning chet el valyutasini erkin sotib olish va sotish hamda o‘z mablag‘larini o‘zining xohishiga ko‘ra erkin tasarruf etish huquqlarini ro‘yobga chiqarishni to‘liq ta’minlash;
  
• 
  milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kursini belgilashda faqatgina bozor mexanizmlarini qo‘llash;
  
• 
  valyuta resurslaridan foydalanishda bozor instrumentlarining rolini oshirish, valyuta bozorida barcha xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar uchun teng raqobat sharoitlarini yaratish, valyuta siyosatining noan’anaviy tarmoqlarda eksportni rivojlantirishda, mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashda rag‘batlantiruvchi rolini oshirish;
  
• 
  sifatli ish o‘rinlari va yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishni bevosita rag‘batlantirish uchun iqtisodiyotning barcha sektorlariga to‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar, bilim va texnologiyalar jalb etishga xizmat qiladigan ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash;
  
• 
  milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan qat’iy monetar siyosatni amalga oshirish, bu borada monetar dastaglaridan (richaglaridan) faol va moslashtirilgan holda foydalanish, davlat qimmatli qog‘ozlari bozorini rivojlantirish, shuningdek, ochiq bozorda operatsiyalar hamda davlat qimmatli qog‘ozlarini banklar likvidligiga garovga berish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirishni amaliyotga joriy qilish;
  
• 
  monetar va fiskal siyosatni muvofiqlashtirish hamda Davlat budjetining mutanosibligini ta’minlash orqali pul massasi haddan ziyod o‘sishining oldini olish;
  
• 
  bank tizimining barqarorligini ta’minlash va uning tavakkalchiliklarga bardoshliligini, shu jumladan, valyuta siyosatini liberallashtirishning vujudga kelishi mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirini yumshatishga qaratilgan samarali choralarni qo‘llash hisobiga oshirish;
  
• 
  valyuta siyosatining yangi sharoitlarida tayanch tarmoqlar korxonalari samarali faoliyat yuritishi uchun ularni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha zarur chora-tadbirlar ko‘rish;
  
• 
  aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari turmush darajasiga valyuta siyosatini liberallashtirishning salbiy oqibatlarini kamaytirish bo’yicha ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish.
  

Xulosa sifatida shuni aytish lozimki, mamalakatimizda qabul qilingan qonun va meyoriy hujjatlarda investitsion munosabatlarga taalluqli barcha jarayonlarga va tushunchalarga aniqliklar kiritilgan. Kelajakda mahalliy va xorijiy investitsiyalarni rag'batlantirish bo'yicha kompleks dasturni amalga oshirishda mamalakatda investitsiya faoliyati uchun qonunchilik va me'yoriy-huquqiy bazani yaratish va takomillashtirish, zarur tashkiliy chora-tadbirlarni amalga oshirish muhim o'rin tutadi. Bining uchun investitsiyalarni moliyaviy, valyuta, soliq, tarif va notarif tartibga solishga oid qonun hujjatlarining barqarorligi ta’minlash,tadbirkorlarni huquqiy normalarga rejalashtirilgan o‘zgartirishlar to‘g‘risida oldindan xabardor qilish, investorlarni boshqaruv organlarining qonunga xilof harakatlaridan himoya qilish tartiblari va mexanizmlarini ishlab chiqish zarur.