B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

V Bob. Respublika investitsiya dasturini shakllantirish tartibi va asosiy prinsiplari


5.1. Investitsiya dasturining mohiyati, ahamiyati, uni shakllantirishning asosiy tamoyillari va ustuvor yo’nalishlari.

Ma’lumki, investitsiya dasturi - normativ hujjatlar asosida shakllantiriladigan, ma’lum muddatga tuzilgan, investitsiya ob’yektlarining ro’yxati, ularning asosiy belgilari va moliyalashtirish miqdorlari ko’rinishidagi investitsiya loyihalari majmui. Investitsion dastur mohiyatan korxonani rivojlantirishning strategik rejasidir. U ma'lum vaqt uchun hisoblanadi va moliyaviy investitsiyalar hajmi batafsil ko'rsatilgan turli xil investitsiya loyihalari ro'yxatini o'z ichiga oladi. Bunday biznes-rejada iqtisodiy maqsadga muvofiqligi aniq asoslanishi va investitsiya loyihasini amalga oshirish bo'yicha barcha harakatlar tavsiflanishi kerak. Tadbirning samaradorligi to’g’ridan-to’g’ri sarmoya manbasiga, moliya miqdori va rahbarning mahoratiga bog'liq bo'ladi. Ba'zi hollarda daromad investitsiya summasining ozgina qismini tashkil qiladi, ba'zida ulardan o'n barobar ko'pdir.

Har bir korxona yoki fuqaroning va umuman jamiyatning farovonligi to'g'ridan-to'g'ri mablag' sarflanishiga bog'liq. Bugungi kunda ko'plab sarmoyadorlar o'z jamg'armalarining bir qismini korxonalarni rivojlantirishga, yakka tartibdagi biznesni yaratishga sarflashni afzal ko'rishadi. Ba'zi hollarda, investitsiya pul mablag'larini boshqalarning vaqtincha tasarrufiga haq evaziga o'tkazishni o'z ichiga oladi. Investitsion tadbir tashabbuskorining asosiy maqsadi-aktivlarning uzoq muddatli yoki qisqa muddatli aylanishidan daromad olish. Agar ma'lum bir tashkilot faoliyatini moliyalashtirish amalga oshirilsa, ishtirokchi jarayonni faol nazorat qiladi, menejerlarning ishini rag'batlantiradi yoki o'z vazifalarini bajaradi.
Oddiy qilib aytganda, investitsiya dasturi yoki loyihasi - bu ma'lum vaqt ichida aniq natijaga erishishga qaratilgan hujjatlashtirilgan harakatlar majmui. Masalan, fuqaro reklama biznesini rivojlantirishga yuz million so’m sarmoya kiritadi. Qo'shimcha moliyalashtirish tufayli kompaniya o'z faoliyatini faol ravishda kengaytirmoqda, savdo va xizmat ko'rsatishning yangi bosqichiga o'tmoqda. Shu bilan birga, foydaning katta qismi investorga o'tadi.
Xalqaro iqtisodiy amaliyotda investitsiya dasturi ketma-ket harakatlarning aniq rejasi bo'lib, uning qoidalari qog'ozda batafsil tasvirlangan. Ko'pincha, ma'lum bir ob'ektga, tadbirkorlik faoliyatining yo'nalishiga yoki umuman biznesga investitsiyalar kiradi. Masalan, bir investor kosmetika fabrikasida qarishga qarshi krem ​​ishlab chiqarishni rag'batlantiradi, boshqasi kompaniyani to'liq texnik qayta jihozlashni boshlaydi.
Investitsiya dasturi mintaqaviy yoki boshqa boshqaruv mezonlari bo'yicha guruhlangan investitsiya loyihalaridan tashkil topgan real investitsiyalar portfelining alohida qismi sifatida yaratish mumkin. Investitsiya dasturi boshqaruvning ajralmas ob'ekti hisoblanadi.
Investitsiya dasturining mazmuni korxonaning investitsiya siyosati bilan belgilanadi, bu esa o'z navbatida korxonaning ko'rib chiqilayotgan davrdagi strategiyasiga bog'liq. Korxonaning investitsiya dasturi unga kiritilgan investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan kapital miqdori va tuzilishini aniqlashni nazarda tutadi.
Moliyalashtirish shaklini tanlash va uni investitsiya dasturiga kiritish uchun investitsiya loyihalarini (yoki loyihalarini) tanlash uni optimallashtirishda muhim ahamiyKredit ajratish muddatiga qarab, qarz mablag'lari uzoq muddatli va qisqa muddatli bo'linadi. Qoida tariqasida, qisqa muddatli kreditlar 1 yilgacha bo'lgan muddatga berilgan deb hisoblanadi, ammo yuqori inflyatsiya sharoitida bu chegarani 6-9 oygacha kamaytirish mumkin. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, aksariyat korxonalar quyidagi sxemani afzal ko'rishadi: asosiy kapital va aylanma mablag'larning eng barqaror qismi (xavfsizlik zaxiralari va boshqalar) asosan uzoq muddatli kreditlar, qolgan mablag'lar qisqa muddatli kreditlar hisobidan moliyalashtiriladi.
An'anaviy kreditlash shakli bilan bir qatorda, kelishilgan shartlar asosida ma'lum muddatga mablag 'ajratish, O’zbekiston iqtisodiyotida so'nggi yillarda qarz oluvchining har qanday kreditdan mablag' olishi bilan bevosita bog'liq bo'lmagan kreditlash shakllari rivojlandi. Bu faktoring, tijorat va ipoteka kreditlari, lizing. Loyiha quyidagicha tushuniladi:

• 
  uning doirasida tuzilgan maqsadlar tizimi,
  
• 
  ularga erishish uchun yaratilgan yoki modellashtirilgan jismoniy ob'ektlar (binolar, inshootlar, sanoat majmualari),
  
• 
  texnologik jarayonlar,
  
• 
  texnik va tashkiliy hujjatlar,
  
• 
  moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqa resurslar,
  
• 
  boshqaruv qarorlari va ularni amalga oshirish choralari.
  

O'ziga xosligi o'ta murakkab ob'ektlarni yaratishni talab qiladigan bir qator sohalarda, belgilangan maqsadlarga erishish uchun dasturga birlashtirilgan mustaqil loyihalar majmuasi talab qilinadi. Investitsiya dasturlarining aksariyati uzoq muddatli xarakterga ega va ularni amalga oshirish muddati bir yildan besh yilgacha.
Boshqalar bilan solishtirganda, milliy ahamiyatga ega bo'lgan ishlar qaror tartibida birinchi o'ringa qo'yiladi. Davlat investitsiya dasturi - bu yangi hisobot davrida byudjet mablag'larining yangi infratuzilma ob'ektlarini qurish va yaratish, kapital qurilish, mavjud ob'ektlarni ta'mirlash va modernizatsiya qilish, ustuvor investitsiyalarni amalga oshirish yo'nalishlari bo'yicha sarflanishi to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan hujjat.
Davlat maqsadli investitsiya dasturini ishlab chiqish O’zbekistonning iqtisodiy rivojlanish vazirligining mas'ul bo'limlari tomonidan amalga oshiriladi. Dastur normativ-huquqiy hujjatlar asosida tuzilgan bo'lib, u rejalashtirilgan davr - moliyaviy yil uchun maxsus davlat investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun byudjet mablag'larini taqsimlash yo'nalishlarini ko'rsatuvchi hujjat o’z ichiga oladi.
Dastur bo'yicha byudjet mablag'lari qurilish, rivojlanish, restavratsiya, modernizatsiya, sotib olish, shuningdek kapital qurilish va yoki ko'chmas mulkni texnik qayta jihozlash bo'yicha investitsiya loyihalariga sarflanishi kerak. Odatda davlat maqsadli investitsiya dasturining mavjudligi xususiy moliyalashtirish doirasida tashkil etish mumkin bo'lmagan yirik loyihalarni amalga oshirishga imkon beradi.
Maqsadli investitsiya dasturi doirasidagi qarorlar davlatimiz hukumati yoki alohida bo'limlarning me'yoriy hujjatlari shaklida belgilanadi, ular barcha manfaatdor idoralar va tashkilotlar bilan muvofiqlashtirish bosqichidan o'tadi.
Byudjet mablag'larini sarflash yo'nalishlarini belgilashda quyidagi shartlar bajarilishi kerak:

• 
  sub'ektning huquqiy va qonunchilik bazasi investitsiya loyihasini amalga oshirishga dasturni amalga oshirishda Hukumatning me'yorlari va talablarini bajarishga imkon beradi;
  
• 
  byudjet mablag'lari davlat oldida turgan asosiy muammolar va vazifalarni hal qilishga sarflanishi kerak;
  
• 
  oldingi hisobot davridan qolgan loyihalarni yakunlash davr;
  
• 
  kelishilgan loyihalarni to'liq amalga oshirish;
  
• 
  amalga oshirish rejasining shaffofligi,
  
• 
  maksimal ijtimoiy va iqtisodiy samarani ta'minlash.
  

Amaldagi investitsiya dasturlarining maqsad va vazifalariga qarab quyidagi turlar ajratiladi:

• 
  yuqori rentabelli (bu tur investorga bank depozitiga sarmoya kiritishdan tushadigan daromad darajasidan yuqori bo'lgan dasturlarni o'z ichiga oladi)
  
• 
  yuqori foizli (agar investitsiya loyihasidan real daromad, unga sarflangan investitsiya xarajatlari oltmish foizdan oshsa)
  
• 
  Kompaniyaning rivojlanish yo'nalishiga qarab quyidagilar ajralib turadi.
  

Strategik investitsiya dasturlari (korxona mulkchilik shakli o'zgarishi (sho''ba, aktsiyadorlik jamiyati, qo'shma korxona va boshqalarni yaratish) yoki ishlab chiqarish xususiyatini o'zgartirishni (yangi mahsulotlarni chiqarish, texnik va texnologik tsiklning o'zgarishi) ishlab chiqarishda va boshqalar) qamrab oladi.
Taktik investitsiya dasturlari to’g’ridan-to’g’ri kompaniyani rivojlantirish uchun mo'ljallangan (mahsulotlar yoki xizmatlar hajmini ko'paytirish, sifatni yaxshilash, assortimentni kengaytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va kengaytirish, salohiyatni oshirishni o’z ichiga oladi.
O‘zbеkistоn Rеspublikаsining investitsiya dаsturi – dаvlаt tоmоnidаn хоrijiy investitsiyalаrni qo‘llаb-quvvаtlаsh uchun ustuvоr vа birinchi gаldа bаjаrilishi kеrаk bo‘lgаn dаvlаt tоmоnidаn rаg‘bаtlаntiriluvchi yo‘nаlishlаrni ishlаb chiqish vоsitаsidа аmаlgа оshirilаdigаn chоrа-tаdbirlаr hаmdа хоrijiy invеstоrlаr uchun qulаy investitsiya muhitini yarаtish vа ulаr kiritgаn mаblаg‘lаrning yuqоri iqtisоdiy sаmаrаdоrligigа erishish uchun mukаmmаl huquqiy bаzа, tеgishli institutlаr yarаtish tizimidir.
Mazkur investitsiya dаsturi – ichki vа tаshqi siyosаtning umumiy yo‘nаlishi hisоbgа оlingаn ijtimоiy-iqtisоdiy vа хususiy хo‘jаlik qаrоrlаri mаjmuаsi bo‘lib, mаblаg‘lаrdаn fоydаlаnishning iqtisоdiy sаmаrаdоrligini оshirish mаqsаdidа mаmlаkаt ichigа vа хоrijgа kiritilgаn sаrmоyalаrning yo‘nаlishi vа jоylаshuvini bеlgilаydi. Investitsiya dasturini shakllantirishning asosiy tamoyillari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  sohaviy investitsiya dasturlari, hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo'yicha kompleks dasturlar, ishlab chiqarish, transport, aloqa va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish dasturlari bilan birgalikda investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun chet el investitsiyalarini, birinchi navbatda, to'g'ridan-to'g'ri kreditlar, moliyaviy va texnik yordamni jalb qilish;
  
• 
  investitsiya loyihalarining amalga oshirilishini tizimli monitoring qilish, xorijiy sarmoya ishtirokidagi korxonalar faoliyatini tahlil qilish, shuningdek investorning investitsiya majburiyatlarini bajarishi, to'sqinlik qiluvchi omillarni aniqlash orqali mamlakat iqtisodiyotiga jalb qilingan xorijiy investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirish. xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi investitsiya loyihalarini o'z vaqtida va samarali amalga oshirish, ularni hal etish bo'yicha operativ choralar ko'rish;
  
• 
  jalb qilingan kredit resurslari va xalqaro va xorijiy davlat moliyaviy institutlarining texnik yordamidan (grantlaridan), O'zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg'armasi mablag'laridan, davlat byudjeti mablag'lari hisobidan markazlashtirilgan investitsiyalardan samarali foydalanish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish. O'zbekiston Respublikasi va davlat maqsadli jamg'armalari;
  
• 
  belgilangan davlat ustuvorliklari asosida eng muhim tarmoqlarini va faoliyat sohalarni qo’llab quvvatlash;
  
• 
  ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlarni (ta’lim, soliqni saqlash) birinchi navbatda, moliyalashtirish;
  
• 
  mineral xom-ashyo resurslarini va qishloq xo’jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlashni, tayyor mahsulotni tashqi bozorda raqobatbardoshligigi darajaga etkazishga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni jadal rivojlantirishga qaratilgan investitsiya loyihalarini qo’llab quvvatlash;
  
• 
  transport infratuzilmasini rivojlantirish va takomillashtirish;
  
• 
  tarkibiy o’zgarishlar vazifalari va amalga oshirilayotgan investitsiya siyosatiga muvofiq mablag’ qo’yishning o’zaro manfaatliligi asosida xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, tomonlarning investitsiya majburiyatlari asosida shartnomalar tuzish amaliyotini joriy etish;
  
• 
  investitsiya loyihalarni investitsiya dasturining aniq ro’yxatiga oldindan belgilangan mezonlar asosida kiritish va boshqalar.
  

Ustuvor yo’nalishlarga quyidagilarni kiritish mumkin:
– ommaviy turar joy qurilishi;
– zamonaviy kommunikatsiya vositalari, transport va aloqa vositalarini ishlab chiqarish, transport va informatsiya tarmoqlarini yaratish va modernizatsiya qilish;
- yuqori texnologiyalar. Yuqori texnologik va jaxon bozorlarida raqobatbardosh, import mollarining o’rnini bosa oladigan tovarlarni ishlab chiqarishni tashkil etish;
– zaxiralarni tejovchi ekologik toza texnologiyalar. Mineral boyliklarni er ostidan qazib olish va tabiiy xom – ashyoni to’liq va kompleks qayta ishlash uchun eng yangi fan – texnika yutuqlaridan foydalanish;
– fermerlik va dehqon xo’jaliklari tarmog’i, ishlab chiqarish, qayta ishlash, qadoqlash, transportirovka qilish, sotish va shifobaxsh qo’shilmalari bo’lgan ekologik va oziq-ovqat mahsulotlari bo’yicha andozalarga amal qilgan holda nazorat qilish texnologiyasini o’zlashtirib olgan qayta ishlovchi va savdo korxonalarning ko’magi asosida ekologik toza oziq-ovqat mahsulotlarini chiqarish va boshqalar.
Hozirgi bosqichda investitsiya dasturlarini amalga oshirishning asosiy vazifasi barcha ishtirokchilar manfaatlarini uyg'unlashtirishdan iborat. Nazariy jihatdan, bunday muvofiqlashtirish investitsiya bozoridagi iqtisodiy vaziyatni hisobga olgan holda o'z-o'zidan sodir bo'lishi mumkin. Biroq, aslida, bu muayyan harakatlar va mexanizmlarni talab qiladi. Ushbu mexanizmlar butun investitsiya jarayonini tartibga soluvchi ishtirokchilar tomonidan ta'minlanishi kerak. Xulosa qilib shuni qayd etishni istardimki, investitsiya faoliyatini tartibga solishning iqtisodiy mexanizmlarining samarasi ularning investitsiya dasturlarini amalga oshirish shartlariga bog'liq. Shuni ham ta'kidlash kerakki, bunday sharoitlar xo'jalik boshqaruvining barcha darajalarida namoyon bo'ladi. Mikro, mezo va makro darajada investitsiya faoliyatining mutlaqo bir xil ob'ektini topish juda qiyin. Shu bilan birgalikda, mukammal raqobat belgilariga ega bo'lgan zamonaviy investitsiya bozorida investitsiya dasturlarini amalga oshirish investitsiya jarayonining eng maqbul variantining paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin. Shu munosabat bilan, investitsiyalarni kapitalni shunday mintaqa yoki sohaga joylashtirish lozimki, u maksimal foyda keltiradigan, soliqqa tortish darajasini pasaytirishga olib keladigan imkoniyatalri hosil qilsin.