B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

Chet el investitsiyalari va investorlar uchun yaratilga huquqiy hamda iqtisodiy shart –sharoitlar.


Chet el investitsiyalari hozirgi bosqichda davlatlarning iqtisodiy rivojlanishining muhim yo'nalishlaridan biridir. Xorijiy investorlar qaror qabul qilishdan olidin huquqiy qulaylik va sarmoyalarni himoya qilishga alohida e’tibor beradilar. Shuning uchun, mamlakatimizda xorijiy sarmoyadorlar va xorijiy investitsiyalarga adolatli va teng sharoitlar, ularning to'liq va doimiy himoyasi va xavfsizligi ta'minlanadi. Bunday rejim O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilangan rejimdan ko'ra qulayroq bo'lishi mumkin emas. Albatta to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarni jalb qilishning quyidagi asosiy usullari mavjud:
- chet elda o'z filiali yoki korxonasini yaratish;
- xorijiy korxonalarni sotib olish yoki egallab olish;
- xorijiy filiallar faoliyatini moliyalashtirish;
- yerdan foydalanish huquqlarini (shu jumladan ijaraga), tabiiy resurslarni va boshqa mulkiy huquqlarni olish;
- ma'lum texnologiyalar, nou-xau va boshqalardan foydalanish;
- investorga korxona faoliyatini nazorat qilish huquqini beradigan xorijiy kompaniyaning ustav kapitalidagi aktsiyalar yoki ulushlarni sotib olish;
- investor tomonidan olingan daromadni filial yoki qo'shma korxona joylashgan mamlakatga qayta sarmoya kiritish. Qayta investitsiya - bu chet ellik investorning daromadi yoki foydasi hisobidan moliyalashtiriladigan tadbirkorlik sub'ektlariga investitsiya bo'lib, ular qabul qiluvchi mamlakat hududida olinadi.
Xorijiy investitsiyalarning huquqiy rejimi O'zbekiston Respublikasining yuridik va jismoniy shaxslari tomonidan amalga oshiriladigan investitsiyalarning tegishli rejimidan kam bo'lmasligi mumkin. O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlarida O`zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiq, xalqaro huquqning umume'tirof etilgan tamoyillari va normalari, iqtisodiyotning ayrim sohalariga xorijiy investitsiyalarni kiritish va aholi salomatligi, o`simlik dunyosi va fauna, atrof-muhit, shuningdek O'zbekiston Respublikasi milliy xavfsizligi manfaatlarini himoya qilishni ta'minlash ko’zda tutilgan.
Mamalakatimizda qabul qilingan “Xorijiy investitsiyalar” qonuniga ko’ra chet ellik sarmoiyadoralr O‘zbekiston Respublikasi hududiga quyidagi yo‘llar bilan investitsiya kiritishlari mumkin:

• 
  xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlarining, banklarning, sug‘urta tashkilotlarining va O‘zbekiston Respublikasining yuridik va (yoki) jismoniy shaxslari bilan birgalikda tashkil etilgan boshqa korxonalarning ustav fondlari va boshqa mol-mulkidagi aktsiyadorlik hissasi;
  
• 
  to‘liq xorijiy investorlarga tegishli bo‘lgan xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari, banklar, sug‘urta tashkilotlari va boshqa korxonalarni tashkil etish va rivojlantirish;
  
• 
  mol-mulk, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlarni sotib olish;
  
• 
  intellektual mulk huquqlariga, shu jumladan mualliflik huquqiga, patentlarga, tovar belgilariga, foydali modellarga, sanoat namunalariga, firma nomlariga va nou-xauga, shuningdek ishbilarmonlik obro‘siga (gudvil) investitsiyalar;
  
• 
  kontsessiyalarni, shu jumladan tabiiy resurslarni qidirish, ishlab chiqish, qazib olish yoki ulardan foydalanish uchun kontsessiyalarni olish;
  
• 
  savdo va xizmat ko'rsatish ob'ektlariga, turar-joy binolariga ular joylashgan er uchastkalari bilan birgalikda mulk huquqini, shuningdek yerga (shu jumladan ijara asosida) va tabiiy resurslarga egalik qilish va undan foydalanish huquqini olish.
  
• 
  mahsulot taqsimoti to‘g‘risidagi shartnomalarga muvofiq yer qa’ri uchastkalarida foydali qazilmalarni qidirish, konlarni qidirish va qazib olish huquqini olish.
  

Chet ellik investor O'zbekiston Respublikasida investitsiya faoliyati natijasida olingan ixtirolari, foydali modellari va sanoat namunalarini patentlash to'g'risida mustaqil qaror qabul qilish huquqiga ega. Xorijiy investorlar - xorijiy davlatlar fuqarolari, shu jumladan O'zbekiston Respublikasi hududida tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko'rsatish korxonalariga investitsiya kiritgan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning ta'sischilari (ishtirokchilari), soddalashtirilgan tartibda, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorlarida nazarda tutilgan shartlarda, davlat hududida yashash uchun ruxsatnoma beriladi.
Chet el investorlari - xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning ta'sischilari (ishtirokchilari) "investitsiya vizasi", ularning oila a'zolari (turmush o'rtog'i, ota-onasi va bolalari) - "investitsiya vizasi" shartlari bo'yicha tashrif vizasini olish huquqiga ega. Mamlakatdan tashqarida joylashgan chet ellik investorlarga O`zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi, O`zbekiston Respublikasi hududida joylashganlarga esa - O`zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi tomonidan investisiya vizasi beriladi.
Xorijiy investorlarga "investitsiya vizasi" turidagi viza va yurtimizda yashash uchun ruxsatnoma berish tartibi O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
O'zbekiston Respublikasida yashash ruxsatnomasi yoki "investitsiya vizasi" bo'lgan chet ellik investorlar, shuningdek ularning oila a'zolari (turmush o'rtog'i, ota-onasi va bolalari) quyidagi huquqlarga ega:

• 
  O‘zbekiston Respublikasi hududida ishga joylashish;
  
• 
  tibbiy va ta'lim xizmatlaridan O'zbekiston Respublikasi fuqarolari uchun teng shartlarda foydalanish;
  
• 
  O'zbekiston Respublikasi ta'lim muassasalarida o'rta va oliy ma'lumot olish.
  

Investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalar investitsiya faoliyatini amalga oshirish uchun har qanday xorijiy davlat fuqarolari va O'zbekiston Respublikasidan tashqarida doimiy yashaydigan fuqaroligi bo'lmagan shaxslar bilan erkin mehnat shartnomalari tuzish huquqiga ega. Bunday shaxslar tegishli ko'p martalik vizalarni olgan holda mehnat shartnomasi amal qilishining butun muddati davomida mazkur mamlakat hududiga kirish va qolish huquqiga ega.
Mehnatga haq to'lash, ta'til berish va chet el ishchilarining pensiya ta'minoti masalalari ularning har biri bilan tuzilgan mehnat shartnomalarida hal qilinishi kerak. Chet el investitsiyalari ishtirokidagi investor, korxona chet ellik xodim uchun pensiya to'lovlarini xodim doimiy yashash joyidagi tegishli fondlarga o'tkazishi mumkin. Yurtimizda investitsiya faoliyati bilan bog'liq bo'lgan xorijiy investorlar, ularning vakillari va xodimlari mamlakat bo'ylab erkin harakatlanish huquqiga ega. Ayrim cheklovlar faqat O'zbekiston Respublikasi milliy xavfsizligini ta'minlash maqsadida qo'llanilishi mumkin, bunda erkin harakatlanish uchun bunday cheklovlar qonun bilan belgilanadi.
Investorlar qonuniy faoliyat ko'rsatayotgan har qanday sug'urta tashkilotida sug'urta qoplamasi huquqidan foydalanadilar. Siyosiy va boshqa xavflardan investitsiyalarni sug'urtalashni xalqaro tashkilotlar, xorijiy agentliklar va boshqa sug'urta kompaniyalari ham amalga oshirishi mumkin. Investitsiyalarni sug'urta qilgan sug'urta tashkilotlari O'zbekiston Respublikasi majburiyatlari bo'yicha javobgar emaslar. Sug'urta tashkilotlarining majburiyatlari bo'yicha davlat javobgar emas, tomonlarning kelishuvida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Sarmoyaviy sug'urta qoplamasi va siyosiy hamda boshqa xavflardan kafolat beradi, shu jumladan:

• 
  mulkni rekvizitsiya qilish (musodara qilish), shuningdek, mulkni tortib olishga yoki undan begonalashtirishga, uning ustidan nazoratni yo'qotishga yoki undan olingan daromadga olib keladigan har qanday qonuniy yoki ma'muriy choralar;
  

• 
  chet el valyutasini mamlakat tashqarisiga o'tkazishga cheklovlar joriy etish;
  
• 
  davlat organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari va ularning mansabdor shaxslarining investorlarning shartnomaviy munosabatlariga aralashuvi;
  
• 
  chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi mumkin.
  

Chet el investitsiyalari ishtirokidagi korxona aktivlari tugatilganda soliqqa tortiladi. Qolgan qismi, xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxona mulkidagi ulushiga mutanosib ravishda ishtirokchilar o'rtasida taqsimlanadi.