B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

9.3. Loyihalarni uzoq muddatli qarzlar evaziga moliyalashtirishning tartibi va afzaliklari
Muvaffaqiyatli tijorat faoliyati biznesning ishlab chiqarish va investitsiya ehtiyojlariga mos keladigan moliyalashtirish manbalarini jalb qilishni talab qiladi. Moliyaviy likvidlik va biznesning uzluksizligini ta'minlash uchun kapital va vaqt qiymati bo'yicha ma'lum mezonlarga javob beradigan eng yaxshi moliyalashtirish manbalarini tanlash kerak. Barcha investitsiya xarajatlari oldindan rejalashtirilgan pul tushumlari hisobidan qoplanishi kerak. Muayyan moliyalashtirish manbalaridan foydalanish natijalari har xil bo'lishi mumkin (masalan, to'lovga layoqatsizlikning yuqori xavfi, kapital tarkibining o'zgarishi). Tashqi resurslar odatda biznesni rivojlantirish uchun foydalayotganligi sababli, har qanday kompaniya uchun eng muhim qaror, investitsiya loyihalari uchun qarzni moliyalashtirishning to'g'ri manbasini tanlashdir. Boshqaruv qarorlarini qabul qiluvchilar ko'plab omillarni hisobga olishlari va mustaqil moliyaviy maslahatchilarning tajribasidan foydalanishlari kerak. Mohiyatan, investitsiya loyihalarini uzoq muddatli kreditlar hisobidan moliyalashtirish deganda joriy tijorat faoliyatini davom ettirish yoki investisiya loyihalarini amalga oshirish uchun banklardan, boshqa moliya institutlaridan yoki kompaniyalardan qarz olish tushuniladi.
Uzoq muddatli bank kreditlari korxona va korporatsiyalarning asosiy kapitalini yangilash va ko'paytirish bilan bog'liq. Uzoq muddatli kreditlash ob'ektlari, xususan: asosiy fondlarni rekonstruksiya qilish, modernizatsiya qilish, texnik jihatdan qayta jihozlash, ularni kengaytirish va yangilash, yangi mahsulotlar, tajriba namunalarini chiqarishni tashkil etish va boshqalar. Uzoq muddatli kreditlar orasida investitsiya kreditlari alohida o'rin tutadi. Investitsiya bankining kreditlashi - bank tomonidan investitsiya (innovatsion) loyihalarni amalga oshirishga asoslangan qarz oluvchi kapitalining kengaytirilgan takror ishlab chiqarilishini ta'minlovchi real investitsiyalar ob'ektlariga qaytariladigan asosda mablag' qo'yishi. Investitsion loyihalarni kreditlash umumiy belgilangan tamoyillarga (qaytarilish, muddatlilik, foizlilik, taʼminlanganlik) rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Kredit, qoida tariqasida, kredit liniyasini ochish orqali beriladi.
Investitsion kreditlashning xususiyatlariga investitsiya loyihalarini baholash, banklar tomonidan qarz oluvchining investitsion kredit qobiliyatini aniqlash, investitsion kreditlash operatsiyalari risklarini tahlil qilish kiradi. Investitsion loyihalarni baholashda kreditor bank quyidagilarni amalga oshiradi:
■ korxona va uning biznesining rivojlanishini o'z vaqtida va investitsiya loyihasi bilan birgalikda prognoz qilish;
■ investitsiyalarning potentsial rentabelligini baholash;
■ investitsiya kreditining qaytarilishini ta'minlash manbalarini aniqlash;
■ kredit resurslaridan foydalanishning muqobil variantlarini solishtirish.
Korxonaning investitsiya kredit layoqati - bu korxonaning investitsiya loyihasini amalga oshirish natijasida olingan kreditni o'z vaqtida to'liq to'lash qobiliyatidir. Buning uchun banklar quyidagilarni belgilaydilar:
■ qarz oluvchining investitsiya loyihasini muvaffaqiyatli amalga oshirish va rejalashtirilgan natijalarni olish qobiliyati;
■ kompaniya shug'ullanayotgan biznesning ishonchliligi va barqarorligi;
■ qarz oluvchining moliyaviy holatini kelajak uchun, ya'ni loyihani amalga oshirish muddati oxirida prognozli baholash, shu bilan birga qarz oluvchining odatiy kredit layoqati uning joriy moliyaviy holati bilan bog'liqligini o’rganish.
Loyihalarni qarz bilan moliyalashtirishning afzalliklari. Ushbu yondashuvning eng muhim afzalligi kompaniya ustidan nazoratni saqlab qolishdir.
Hozirgi paytda tijorat banklari tomonidan kerakli miqdorda foyda keltiradigan, rentabellik darajasi yuqori, taraqiyot strategiyasi talablariga mos keladigan loyihalar moliyalashtiriladi. Kreditdan foydalanish muddati, loyiha o’zini-o’zi qoplash muddatidan kelib chiqib yoki jalb qilingan xorijiy banklar va boshqa xorijiy moliya institutlarining kredit liniyalari hisobidan (Davlat boshqaruv organlarinig tegishli qarorlari va kredit bitimlari vositasida) berilishi mumkin.
Kredit garovi – kredit shartnomasida ko'rsatilgan moddiy va boshqa turdagi boyliklar bo’lishi mumkin. Kredit garovining eng keng tarqalgan turlari:

• 
  garov majburiyati bilan berilgan moddiy boyliklar;
  
• 
  to'lovga layoqatli yuridik va jismoniy shaxslar vositachilarining (banklar, fondlar, kredit kafolati agentliklari va boshqalar) kafolatlari;
  
• 
  sug'urta kompaniyasida qarz oluvchilar tomonidan kreditni to'lamaganlik xavfi uchun berilgan sug'urta polislari;
  
• 
  likvid qimmatli qog'ozlar.
  

Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish manbalari sifatida xorijiy davlatlarning eksport-kredit agentliklari kafolati ostida mazkur davlatlarning banklari va boshqa moliya muassasalarining mablag’lari bo’lishi mumkin. Bank shuningdek, loyihalarni moliyalashtirisda sindikatlashtirilgan kreditlash turidan foydalanishi mumkin.
Ozoq muddatli kredit hisobidan moliyalashtirishga qabul qilingan loyiha tasdiqlangan bo’lishi, loyiha TIA, to’liq hajmda loyiha-smeta hujjatlari bilan va o’rnatilgan tartibda rasmiylashtirilgan zarur texnologik jihozlarni yetkazib berish, pudrat ishlarini amalga oshirish to’g’risidagi shartnomalar bilan hamda loyihani ishga tushirish va uning ishlab chiqarish – tijorat faoliyatini ta’minlovchi boshqa kelishuvlar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun uzoq muddatli kreditlardan foydalanish masalasi odatda biznes yoki boshqa kengaytirish, modernizatsiya qilish loyihalarni amalga oshirish uchun o'z mablag'lari etarli bo'lmagan hollarda ko'rib chiqiladi. Uzoq muddatli kreditlarni jalb qilish kompaniyalarga kelajakda shakllantirishi lozim moliyaviy oqimlar hisobidan qarzni to'lash imkonini beradi. Hozirgi kunda aksariyat yirik kompaniyalar turli moliyalashtirish manbalaridan, jumladan, bank kreditlari va fond birjalari orqali o‘z mablag‘laridan foydalanish imkoniyatiga ega.
Agar investitsiya loyihalarini moliyalashtirish puxta rejalashtirish va professional huquqiy yordam bilan amalga oshirilsa, qarz oluvchining aktivlarini yo'qotish xavfi minimaldir. Ushbu turdagi moliyalashtirishning ikkinchi afzalligi soliqni optimallashtirish bo'lishi mumkin. Foizlarni to'lash soliqqa tortilmaydigan kompaniya xarajatlari sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Shu sababli, investitsiya loyihasini uzoq muddatli kredit orqali professional tarzda tashkil etilgan va to'g'ri amalga oshirilgan moliyalashtirish qarz oluvchining soliq majburiyatini kamaytirishi mumkin. Va nihoyat, qarzni uzluksiz to'lash qarz oluvchi kompaniyaning kredit reytingini oshiradi, bu kelajakda biznesning qarzni moliyalashtirishga kirishini sezilarli darajada osonlashtiradi va umuman kompaniyaning moliyaviy barqarorligini oshiradi. Shunday qilib, keyingi kapital talab qiluvchi loyihalarni amalga oshirish jarayonida yanada qulayroq shartlarda pastroq foizda kreditlar jalb qilish mumkin bo‘ladi.
Banklar tomonidan qoʻllab-quvvatlash uchun investitsiya loyihalarini tanlashning qoʻshimcha mezonlari quyidagilardan iborat: investitsiya qilingan yoki jalb qilingan investitsiyalarning mutlaq qiymati, loyihaning tez qoplanishi (qoʻllash muddati 5 yil va undan kam boʻlgan loyihalarga ustunlik beriladi), investitsiya loyihasini mahalliy hokimiyat tomonidan qoʻllab-quvvatlanishi.
Uzoq muddatli bank kreditlari korxona va korporatsiyalarning asosiy kapitalini yangilash va ko'paytirish bilan bog'liq. Uzoq muddatli kreditlash ob'ektlari, xususan: asosiy fondlarni rekonstruksiya qilish, modernizatsiya qilish, texnik jihatdan qayta jihozlash, ularni kengaytirish va yangilash, yangi mahsulotlar, tajriba namunalarini chiqarishni tashkil etish va boshqalar. Uzoq muddatli kreditlar orasida investitsiya kreditlari alohida o'rin tutadi.
Investitsiya bankining kreditlashi - bank tomonidan investitsiya (innovatsion) loyihalarni amalga oshirishga asoslangan qarz oluvchi kapitalining kengaytirilgan takror ishlab chiqarilishini ta'minlovchi, real investitsiyalar ob'ektlariga qaytariladigan asosda mablag' qo'yishidir. Investitsion loyihalarni kreditlash umumiy belgilangan tamoyillarga (qaytarilish, muddatlilik, toʻlov, taʼminlanganlik) rioya qilgan holda amalga oshiriladi. Kredit, qoida tariqasida, kredit liniyasini ochish orqali beriladi. Investitsion kreditlashda risklarni boshqarish maqsadida tijorat banklari qarz oluvchining moliyaviy ahvoli, kredit garovi va investitsiya loyihasini amalga oshirish bosqichlari ustidan nazoratni (keyinchalik kredit qaytarilgunga qadar) amalga oshirishdan tashqari, konsortsiumlarga, sindikatlarga birlashtirish orqali investitsiya kreditlash operatsiyalari ishtirokchilari doirasi. Sindikatlangan kreditlar - bu bir guruh banklar tomonidan bitta kredit shartnomasi bo'yicha beriladigan kreditlar bo'lib, ular o'rtasida kredit summasini ham, uni taqdim etish bilan bog'liq risklarni ham taqsimlash imkonini beradi. Sindikatlashtirilgan kreditlash qarz oluvchining yirik kredit resurslariga bo'lgan ehtiyojlari va ularni bitta bank tomonidan taqdim etishning mumkin emasligi o'rtasidagi ziddiyatni hal qilishga imkon beradi (resurslar cheklanganligi sababli, ularning bank aylanmasida bo'lish muddati talab qilinadigan muddatga to'g'ri kelmaydi. kredit, bank bitta qarz oluvchiga investitsiya qilish xavfi bo'yicha cheklovlarga ega).
Sindikatlangan kredit asosan uzoq muddatli kreditlash uchun ishlatiladi. Uzoq muddatli sindikatlangan kredit ob'ektlari investitsiya ehtiyojlari: modernizatsiya va texnik qayta jihozlash, yangi korxona qurish, xom ashyo, qimmatbaho metallarni o'zlashtirish va qazib olish, ichki ilmiy-texnik ishlanmalar, ekologiya sohasidagi chora-tadbirlarni amalga oshirishdir. Kreditlash so’mda ham, chet el valyutasida ham amalga oshirilishi mumkin. Tashkilotchi bank ushbu qarz oluvchiga sindikatlangan kreditlashning butun jarayonini o'z zimmasiga oladi, sindikatsiya sxemasini puxta ishlab chiqadi va kredit bitimida ishtirok etuvchi boshqa banklarga deyarli tayyor kredit mahsulotini taklif qiladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, iqtisodiy tarmoqlarda va korxonalarda ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirish manbai sifatida uzoq muddatli bank kreditlaridan yanada faol foydalanish uchun tijorat banklari mijozlarning moliyaviy ehtiyojlarini o'rganishga asoslangan holda joriy va istiqbolli uzoq muddatli kredit bozorini shakllantirishlari kerak.