B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

9.2. Kapital qo’yilmalarini uzoq muddatga kreditlash tartibi va mexanizmi
Kredit deganda pul yoki tovarlarni kreditga berish tushuniladi (to'lash shartlarida bir muddat foydalanish). Kredit ma'lum shartlar asosida yuzaga keladi. Tovar resurslari va pul muomalasi jarayonida davlat, korxona, tashkilotlar va aholidan pul mablag'larining to'planishi sodir bo'ladi. Bu jamg'arish amortizatsiya ajratmalari, tushumlar, korxona mablag'larini shakllantirish va aholi tomonidan tijorat banklari hisobvaraqlariga pul mablag'larini qo'yish shaklida amalga oshiriladi. Yig'ilgan mablag'lar egasi tomonidan sarflanmaguncha vaqtincha bepul. Bu kredit munosabatlarining vujudga kelishiga zamin yaratadi.
Iqtisodiy ma'noda ssuda iqtisodiy munosabatlarning shakli bo'lib, u orqali xo'jalik tashkilotlari, korxonalar, davlat va aholining vaqtincha bo'sh mablag'laridan foydalaniladi. Kredit munosabatlari quyidagilar o'rtasida yuzaga keladi:

• 
  banklar va xo‘jalik korxonalari;
  
• 
  tijorat banklari va Markaziy bank;
  
• 
  korxonalar va tashkilotlar o‘rtasida;
  
• 
  banklar va aholi o'rtasida.
  

Hozirgi vaqtda uzoq muddatli ssuda kapital qo’yilmalar uchun beriladigan kreditlar bir yildan ortiq muddatga mijozga beriladi.
Korxonaning asosiy fondlariga uzoq muddatli kredit odatda investitsion kredit deb ataladi. Uzoq muddatli ssudaga bo'lgan ehtiyoj ob'ektiv ravishda korxonada mavjud bo'lgan mablag'lar va ularni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishga bo'lgan ehtiyoj o'rtasidagi nomuvofiqlikdan kelib chiqadi. Aynan shunday sharoitlarda uzoq muddatli kredit munosabatlari vujudga keladi. Bu qarz oluvchiga tovarlarni sotgandan keyin muomaladan olib qo'yishdan oldin pul olish imkonini beradi. Kapital qo'yilmalarni moliyalashtirishning kredit usulining afzalligi pul mablag'larini qaytarish bilan bog'liq. Bu kapital xarajatlarning haqiqiy rentabelligi va uzoq muddatli kreditning o'z vaqtida qaytarilishi o'rtasidagi munosabatni nazarda tutadi. Tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli kredit berishning mohiyati va mexanizmini ko'rib chiqamiz.
Barcha mulkchilik shaklidagi korxonalarning kapital qo'yilmalari uchun bank kreditlash ob'ektlari quyidagi xarajatlar hisoblanadi:
• • ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish obyektlarni qurish, kengaytirish va rekonstruksiya qilish uchun;
• • ko'char va ko'chmas mulkni (binolar, jihozlar va boshqalar) sotib olish;
• • xorijiy investorlar ishtirokida yangi turistik korxonalarni shakllantirish;
• • ilmiy-texnik mahsulotlar, intellektual qadriyatlar va boshqa mulk obyektlarini yaratish.
Uzoq muddatli kreditlarni berish, qayta ishlash va to'lash tartibi banklar qoidalari va qarz oluvchilar bilan tuzilgan kredit shartnomalari bilan tartibga solinadi, ularda:
• • berilayotgan kredit summasi;
• • undan foydalanish shartlari va tartibi;
• • foiz stavkalari va boshqa kredit to'lovlari;
• • tomonlarning majburiyatlari va iqtisodiy javobgarligi;
• • majburiyatlarni ta'minlash shakllari (mulk garovi, kafillik va boshqalar);
• • kreditni rasmiylashtirish uchun bankka taqdim etiladigan hujjatlar ro‘yxati.
Uzoq muddatli kreditni to'lash shartlari va davriyligini belgilashda bank quyidagilarni hisobga oladi:
• • qarz oluvchining sof daromadi hisobiga xarajatlarni qoplash;
• • korxonaning to'lov qobiliyati;
• • kredit riski darajasi;
• • kredit resurslari aylanmasini tezlashtirish imkoniyati.
Uzoq muddatli kredit olish uchun qarz oluvchi bankka taqdim etadigan hujjatlar: oxirgi hisobot sanasidagi balans;daromadlar va zararlar to'g'risidagi hisobot; kreditlangan tadbirlar va loyihalarning samaradorligi va xarajatlarini qoplashni tasdiqlovchi texnik-iqtisodiy asoslar va ularga hisob-kitoblar (ko'pincha qarz oluvchi biznes-rejani taqdim etadi).
Kredit resurslaridan foydalanganlik uchun foizlar korxona va bank o‘rtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq ular taqdim etilgan kundan boshlab hisoblanadi. Investitsion kreditlashning shakli va usullarini tanlash nihoyatda muhim va mas’uliyatli vazifa bo‘lib, uning yechimi jalb qilingan mablag‘lardan samarali foydalanishni ta’minlaydi.
Investitsion loyihalarini moliyalashtirish uchun ajratilgan mablag‘larni jalb qilish manbalarini tahlil qilishda ularning ijobiy (ijobiy) va salbiy (salbiy) tomonlarini hisobga olish zarur. Korxona investitsiya faoliyatini rejalashtirishda ushbu omillarni hisobga olish tegishli boshqaruv qarorlarining samaradorligi va asosliligini oshiradi.
Ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirishda uzoq muddatli kreditning rolini baholash uchun nafaqat mavjud amaliyotga, balki foydalanishning mavjud tarixiy tajribasiga tayanish kerak. Shu maqsadlarda mamlakatimizda uzoq muddatli bank kreditining rivojlanish bosqichlari tahlil qilindi. Natijada, ilgari mavjud bo'lgan amaliyotda bir qator ijobiy tomonlar mavjudligi aniqlandi, xususan, kreditning qaytarilishini ta'minlash shaklini tanlash. Kreditlash ob'ektining o'zi shunday shakl sifatida ishlaydi, chunki kreditlangan faoliyatdan olingan foyda (tejamkorlik) kreditni qaytarish manbai hisoblanadi. Shunday qilib, kreditni to'lash manbalari undan foydalanish jarayonida yaratiladi. Natijada, kreditning o'z vaqtida qaytarilishi ta'minlanadi. Tijorat banklari amaliyotida uzoq muddatli har qanday kredit korxonaning umumiy foydasidan to'lanadi. Kredit berish mexanizmiga rag'batlantirish vositalarini (kreditlash uchun imtiyozlar), shuningdek, kreditdan foydalanish shartlarini buzganlik uchun sanksiyalarni kiritish kredit munosabatlarini takomillashtirishga olib kelishi mumkin.