B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

IX Bob. Investitsiya kapital qo’yilmalarini kreditlash va moliyaviy tahlil

1. 
   Kapital qo’yilmalarning mazmun va iqtisodiy mohiyati
   

Mamlakatimizda iqtisodiyotning izchil rivojlanishi asosiy fondlarni takror ishlab chiqarish bilan bevosita bog'liq, chunki paydo bo'ladigan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish mavjud asosiy fondlarni rekonstruksiya qilishni, texnik jihatdan qayta jihozlashni yoki zarur mahsulot ishlab chiqarishga qodir yangilarini yaratishni taqozo etadi. Ushbu maqsadga erishish uchun qo'shimcha resurslar va kapital (investitsiyalar) kerak.
“Kapital” (yoki “investitsiya resurslari”) tushunchasi tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish va ularni yakuniy iste’molchiga yetkazishda foydalaniladigan barcha turdagi asbob-uskunalar, mashinalar, asbob-uskunalar, fabrikalar, omborlar, transport vositalari va tarqatish tarmog‘ini qamrab oladi. Bu turkumga yuqoridagi barcha komponentlarni sotib olish uchun mo'ljallangan mablag'lar ham kiradi.
Iqtisodiy nuqtai nazardan (shuningdek, asosiy va aylanma mablag'lar ko'rinishidagi resurslardan foydalanishning iqtisodiy maqsadga muvofiqligini baholash nuqtai nazaridan) investitsiyalar yaratish (sotib olish), kengaytirish, rekonstruksiya qilish, texnik qayta qurish xarajatlari sifatida qaraladi. asosiy kapitalni jihozlash, shuningdek aylanma mablag'larning hajmi va tarkibidagi o'zgarishlar uchun. Kapital qo’yilmalar ishlab chiqarish omillari bozori doirasida amalga oshiriladi va korxonalar tarkibida o’ziga xos mazmuniga ko’ra moddiy va nomoddiy qo’yilmalar ko’rinishida mujassamlanadi. Shu bilan birga, moddiy kapital qo'yilmalar korxonaning reproduktiv asosiy kapitalining alohida elementlarida taqdim etiladi va ko'pincha aylanma mablag'larning bu o'zgarishi bilan bog'liq.
Nomoddiy investitsiyalar - moddiy mazmunga ega bo'lmagan korxona aktivlariga kapital (uzoq muddatli) qo'yilmalar: ishlab chiqarish texnologiyasi ("nou-xau"), xodimlarning kasbiy qobiliyatlari va ko'nikmalari, ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar, mulkiy huquqlar, patentlar; litsenziyalar va boshqalar. Shuni ta'kidlash kerakki, statistik hisob va iqtisodiy tahlilda ularni kapital tashkil etuvchi qo'yilmalar deb ham atashadi.
Kapital qo’yilmalar shakli bo’yicha asosiy fondlar tarkibiga kiruvchi kapital qurilish, asbob-uskunalar va boshqa mehnat vositalarini sotib olishga ketadigan mablag’lar shaklida bo’ladi. Kapital qo’yilmalar iqtisodiyotning moddiy-texnika bazasining rivojlanishini belgilaydi. Ular sanoat, qishloq xo'jaligi va boshqa tarmoqlarning ishlab chiqarish quvvatlarini oshirish, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot sur'atlarini tezlashtirish uchun zarurdir.
Kapital qo‘yilmalar korxonalar, birlashmalar, tarmoqlarning moddiy-texnika bazasini rivojlantirishning asosi bo‘lib, bozor sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligini mustahkamlash omili, davlat esa mudofaa qobiliyatini mustahkamlashning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Uy-joy va ijtimoiy-madaniy qurilishga (turar-joy binolari, maktablar, oliy o'quv yurtlari, kasalxonalar, bolalar muassasalari va boshqalarni qurish) mablag'lar bevosita odamlarning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, kapital qo‘yilmalar - bu xalq xo‘jaligi tarmoqlarini rivojlantirish va aholining ijtimoiy ehtiyojlarini qondirish uchun mo‘ljallangan asosiy fondlarni yaratish va yangilash bilan bog‘liq ijtimoiy zaruriy xarajatlar yig‘indisidir.
Kapital qo'yilmalar kapital qurilishga qaraganda kengroq tushunchadir. Ba'zi kapital qo'yilmalar qurilish bosqichidan o'tmasdan amalga oshiriladi, masalan, transport vositalari, qishloq xo'jaligi texnikasi, texnologik asbob-uskunalarni sotib olish xarajatlari. Kapital qo'yilmalarning rolini aniqlash muhim jarayon bo'lib, ular quyidagilarda namoyon bo'ladi:

• 
  Kapital qo‘yilmalar asosiy fondlarni yaratish, mavjud korxonalarni rekonstruksiya qilish va kengaytirish, korxonalarni texnik qayta jihozlashda asosiy omil hisoblanadi.
  
• 
  Kapital qo’yilmalar yordamida iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va tarmoqlari asosiy fondlarini o’zlashtirish nisbati va sur’atlari tartibga solinadi.
  
• 
  Kapital qoʻyilmalar yordamida ijtimoiy muammolar (uy-joy, taʼlim muassasalari, sogʻliqni saqlash, madaniyat) hal etiladi.
  
• 
  Kapital qo’yilmalar yordamida mamlakatning barcha iqtisodiy rayonlarini rivojlantirish tartibga solinadi.
  
• 
  Kapital qo‘yilmalar loyihalash va loyiha-qidiruv ishlariga sarflanadigan xarajatlarni qoplaydi.
  

Kapital qo'yilmalar shaklida amalga oshiriladigan investitsiya faoliyati sub'ektlari investorlar, buyurtmachilar, pudratchilar, kapital qo'yilma ob'ektlaridan foydalanuvchilar va boshqa shaxslardir. Investorlar mamalakatimiz hududida kapital qo'yilmalarni mamlakatimiz qonunchiligiga muvofiq o'zlarining qarz mablag'laridan foydalangan holda amalga oshiradilar.
Mamlakatimizda kapital qo'yilmalari iqtisodiyotning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlarida asosiy fondlarni oddiy yoki kengaytirilgan takror ishlab chiqarish uchun mo'ljallangan moliyaviy resurslar hisoblanadi.
Davlatning investitsion siyosati agrosanoat majmuasiga kapital qo‘yilmalar samaradorligini oshirishga, ularning takror ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirishga, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslari kontseptsiyasiga, birinchi navbatda, mavjud korxonalarni texnik qayta jihozlash va rekonstruksiya qilishga qaratilishi kerak. Raqamli iqtisodiyotni shakllantirish va uni zamonaviy innovatsion texnikahamtexnologiyalar bilan ta’minlash sharoitida kapital qo’yilmalar samaradorligini oshirish birinchi navbatda korxonalarni texnik qayta qurollantirish, mexanizatsiya va avtomatizatsiya, uni ixtisoslashtirish, texnologiyani yaxshilash maqsadlarida respublika tiklanish va taraqqiyot fondi mablag’lari va bank kreditlari muhim ahamiyat kasb etadi.