B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

Intelektual investitsiyalar

Moliyaviy
investitsiyalar

Real
investitsiyalar

Rivojlangan mamalakatlarda, masalan Yaponiyada, real, moliyaviy hamda intelektual investitsiyalardan samaraliy foydalanib kelinmoqda. Ammo mamalakatimiz milliy iqtisodiyotini isloh qilish tajribasi shuni ko‘rsatdiki, investitsiyalarning asosiy manbai korxonalarning o‘z mablag‘lari bo‘lgan va bo‘lib kelmoqda. Shuni ta’kidlash lozimki, 2016- 2017 yillarga qadar na tijorat banklarining kreditlari, na byudjet mablag‘lari, na portfel investitsiyalar, na aholi mablag‘lari yetarli darajada ishonchli va barqaror resurslarga aylanib ulgurmadi. Shu sababli, ichki mablag'larning haqiqatda katta taqchilligi, mamlakatimiz sanoat va ishlab chiqarish salohiyatining tez qarishi, sanoat tarmoqlarini texnologik jihatdan qayta jihozlashni ta'minlash zarurati bilan milliy iqtisodiyot sezilarli darajada investitsiya ehtiyojlarini boshdan kechirmoqda. Bunday vaziyatdan chiqish uchun investitsiya klafikatoridagi barcha investitsiya turlari va yo’nalishlari tahlil qilinishi lozim va investitsiyalar bo’yicha qaror qabul qilish jarayonida e’tiborga olinishi lozim.
1-Jadval
Investitsiyalar klafikatsiyasi

T/R	Yo’nalishi	Investitsiyalar turlari, ularning xususiyatlari
1	Investitsion ob'ektlar bo'yicha	Real - real iqtisodiy aktivlarga qo'yilgan mablag'lar majmui: moddiy resurslar (jismoniy kapital elementlari, boshqa moddiy aktivlar) va nomoddiy aktivlar (ilmiy-texnikaviy, intellektual mahsulotlar va boshqalar). Real qo’yilmalarning eng muhim tarkibiy qismi kapital qo’yilmalar shaklida amalga oshirilgan qo’yilmalardir; Moliyaviy - turli xil moliyaviy aktivlarga investitsiya qilish - qimmatli qog'ozlar, aktsiyalar va aktsiyalarda ishtirok etish, bank depozitlari va boshqalar.
2	Sanoat sohalari bo'yicha	Sanoat sohalariga yo’naltirilgan investitsiyalar (yoqilg'i, energiya,kimyo, neft-kimyo, oziq-ovqat, engil, yog'och va sellyuloza-qog'oz, mashinasozlik va metallga ishlov berish, qora, rangli metallurgiya va boshqalar); Qishloq xo’jaligi; qurilish; transport va aloqa; savdo va umumiy ovqatlanish va boshqalar.
3	Investitsiya faoliyatiga yo’naltirish o’rni bo’yicha	Moddiy - binolar, inshootlar, jihozlar, jihozlar, asboblar, inventar va boshqalarga qo'yilgan mablag'lar; Nomoddiy - kampaniyalarga investitsiyalar kadrlarni tanlash va tayyorlash, ilmiy tadqiqotlar, reklamani rivojlantirish, patentlar, litsenziyalar olish huquqlar, boshqa firmalarni boshqarishda ishtirok etish huquqi va boshqalar.
4	Investitsion maqsadlar bo’yicha	To'g'ridan-to'g'ri - investitsiya ob'ektini to'g'ridan-to'g'ri nazorat qilish va boshqarishni o'rnatish maqsadida tashkilotlarning (firmalar, kompaniyalar, korxonalar) ustav kapitaliga qo'yilgan investitsiyalar. Ular ta'sir doirasini kengaytirish va daromad olishga qaratilgan; Portfel - daromad olish (investitsiya ob'ektlarining bozor qiymatini oshirish, dividendlar, foizlar, boshqa naqd to'lovlar shaklida) va risklarni diversifikatsiya qilish maqsadida iqtisodiy aktivlarga qo'yilgan mablag'lar. Ular investorlarga tashkilotlarning faoliyatiga ta'sir qilish huquqini bermaydigan va tashkilotning umumiy ustav kapitalining 10% dan kamrog'ini tashkil etuvchi aktsiyalarni, shuningdek obligatsiyalar, veksellarni va o'z va qarz kapitalining boshqa qarz qimmatli qog'ozlarini sotib olishni anglatadi.
5	Investitsiyalash jarayonida ishtirok etishi bo’yicha	To'g'ridan-to'g'ri - investitsiya va investitsiya ob'ektlarini tanlashda investorning bevosita ishtirokini jalb qilish; Bilvosita - vositachi orqali amalga oshiriladigan investitsiyalar (investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy kompaniyalar va boshqalar)
6	Kapital qo’yilmalari shaklida amalga oshiriladigan investitsiyalar	Himoyaviy - xom ashyo, butlovchi qismlarni sotib olish xavfini kamaytirish, narx darajasini saqlab qolish, raqobatchilardan himoya qilish va boshqalar; Hujumkor - mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning yuqori ilmiy-texnik darajasini saqlab qolish maqsadida yangi texnologiyalar va ishlanmalarni izlash hisobiga; Ijtimoiy - maqsad - xodimlarning mehnat sharoitlarini yaxshilash; Majburiy - ularga bo'lgan ehtiyoj ekologik standartlar, mahsulot xavfsizligi va boshqa ish sharoitlari bo'yicha davlat talablarini qondirish bilan bog'liq.
7	Harakatlar strategiyasi yo'nalishiga qarab	Sof investitsiyalar (dastlabki) - masalan, tashkilotni (korxonani) sotib olish yoki tashkil etishda kiritilgan badallar; Ekstensiv - ishlab chiqarish salohiyatini kengaytirishga qaratilgan; qayta investitsiyalar - bo'shatilgan investitsiya mablag'larini yangi ishlab chiqarish vositalarini sotib olishga yoki ishlab chiqarishga qo'yish; Yalpi investitsiyalar - sof investitsiyalar va qayta investitsiyalarni qoplaydigan jami badallar
8	Kapital qo'yilmalar shaklida amalga oshirilgan investitsiyalar (iqtisodiy tahlil nazariyasiga ko'ra)	Jismonan va/yoki ma'naviy jihatdan eskirgan uskunalarni almashtirishga yo'naltirilgan investitsiyalar; Uskunalarni modernizatsiya qilishga investitsiyalar (maqsad ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish, mahsulot sifatini yaxshilash); ishlab chiqarishni kengaytirishga investitsiyalar (mahsulotga bo'lgan talabni kengaytirish yoki yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishga o'tishda mavjud tarmoqlar doirasida ishlab chiqarilgan bozorlar uchun tovarlar ishlab chiqarishni ko'paytirish); Diversifikatsiyaga investitsiyalar (mahsulotlar assortimentini o'zgartirish, yangi turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish, yangi bozorlarni tashkil etish bilan bog'liq); strategik investitsiyalar (ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriy etish, mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirish, iqtisodiy risklarni kamaytirishga qaratilgan)
9	Mulk shakllari bo'yicha	Xususiy (nodavlat) - xususiy investorlarning investitsiyalari: fuqarolar va nodavlat mulk shaklidagi tashkilotlar (korxonalar); Davlat - davlat hokimiyati organlari, shuningdek davlat mulk shaklidagi tashkilotlar (korxonalar) tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar; Xorijiy - xorijiy fuqarolar, firmalar, tashkilotlar, davlatlarning sarmoyalari; Qo'shma (aralash) - ma'lum bir davlat va xorijiy davlatlar sub'ektlari tomonidan amalga oshirilgan investitsiyalar
10	Mintaqalar bo'yicha	Ichki (milliy) - Bir mamlakat hududidagi ob'ektlarga yo’naltirilgan investitsiyalar; Chet eldagi investitsiyalar - bu davlatdan tashqarida joylashgan ob'ektlarga qo’yilgan investitsiyalar
11	Tashkilotdagi sohalarga qarab yo’naltirilgan investitsiyalar	Ishlab chiqarish - bevosita ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan investitsiyalar; Noishlab chiqarish - tashkilotning (korxonaning) ijtimoiy infratuzilmasiga qaratilgan investitsiyalar
12	Investitsion davr bo'yicha	Qisqa muddatli (bir yilgacha); O'rta muddatli (bir yildan uch yilgacha); Uzoq muddatli (uch yildan ortiq)

Albatta, investitsiyalardan foydalanish jarayonida yo’qotish xatarlarni ham e’tiborga olish zarur. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, sarmoya kiritishda moliyaviy yo'qotishlar xavfining chegaraviy qiymatlari quyidagicha hosil bo’ladi:

• tavakkalchilik darajasi maqbul bo‘lgan investitsiyalar uchun — 0,1;
• kritik tavakkalchilik darajasidagi investitsiyalar — 0,01;
• halokatli xavf darajasidagi investitsiyalar — 0,001.
Bu shuni anglatadiki, agar 10 ta bunday loyihadan bittasida barcha foyda yo'qolganligi ma'lum bo'lsa, ko'rib chiqilayotgan investitsiya loyihasi rad etilishi kerak; 100 ta holatdan bittasida butun yalpi daromad yo'qoladi; 1000 tadan bitta holatda barcha aktivlar yo'qoladi. Ba'zan investitsiyalar tarkibiy resurslarni to'liq qoplashiga ko'ra yalpi va sofga bo'linadi. Yalpi investitsiyalar (YaI) yangi qurilishga, ishlab chiqarish vositalarini sotib olishga, tovar-moddiy boyliklar va boshqa moddiy boyliklarning o‘sishiga yo‘naltirilgan investitsiya mablag‘larining umumiy hajmini tavsiflaydi. Sof investitsiyalar (SI) - ma'lum bir davrda amortizatsiya (A) miqdoriga kamaytirilgan yalpi investitsiyalar miqdori: