B. S. Isomov, L. N. Jiyanov

Investitsiyalar samaradorligi

Investitsion jozibadorlik

Investitision faoliyat

Rasm. 4.5. Investitsiya samaradorligi, investitsion jozibadorlik va investitsion faollik o'rtasidagi bog'liqlik

Shunday qilib, investitsiyalarning samaradorligi investitsion jozibadorlikni, investitsion jozibadorlik esa investitsion faollikni belgilaydi. Investitsiyalar samaradorligi qanchalik yuqori bo'lsa, investitsion jozibadorlik darajasi shunchalik yuqori bo'ladi va investitsiya faolligi shunchalik katta bo'ladi va aksincha.
Makrodarajada investitsion jozibadorlik deganda davlat tomonidan barcha xo’jalik yurituvchi sub’ektlar, shuningdek, xorijiy investorlar uchun milliy iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida foydali investitsiyalar kiritish uchun yaratilgan shart-sharoitlar (iqtisodiy, huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va boshqalar) tushuniladi.
Makro darajada investitsion jozibadorlik quyidagi omillarga bog'liq:

• 
  siyosiy barqarorlik va uning kelajak uchun bashorat qilinishi;
  
• 
  milliy iqtisodiyotning holatini tavsiflovchi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar (inflyatsiya darajasi, yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'atlari, sanoat mahsuloti, Markaziy bankning qayta moliyalashtirish uchun foiz stavkalari, byudjet taqchilligi va boshqalar) va ularning kelajak uchun prognozi;
  
• 
  investitsiya faoliyati sohasidagi normativ hujjatlarning mavjudligi va takomillashtirilganlik darajasi;
  
• 
  mamlakatda soliq tizimining takomillashganlik darajasi;
  
• 
  ijtimoiy, shu jumladan mamlakatdagi kriminogen vaziyat;
  
• 
  investitsiya xavfi darajasi va boshqalar.
  

Shuni ta'kidlash kerakki, makrodarajadagi investitsion jozibadorlik, go'yo mintaqaviy darajada va yakka tartibdagi korxona darajasida investitsiya jozibadorligi uchun umumiy zamin yaratadi. Shu bilan birga, ushbu darajadagi investitsion jozibadorlik umumiy fondan sezilarli darajada farq qilishi mumkin.
Mintaqalarning investitsion jozibadorligi investitsiya muhiti, investitsiya infratuzilmasining rivojlanish darajasi, investitsiya resurslarini jalb qilish imkoniyatlari va investitsiya daromadlari va investitsiyalarning shakllanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan boshqa omillar nuqtai nazaridan mamlakatning alohida mintaqalarining ajralmas xususiyatidir. O’zbekiston respublikasining har bir mintaqasining investitsion jozibadorligi ko'plab omillarga bog'liq, birinchi navbatda:

• 
  mintaqaning sanoat rivojlanish darajasi;
  
• 
  geografik joylashuvi va tabiiy-iqlim sharoitlari;
  
• 
  infratuzilmani, shu jumladan investitsiya faoliyatini rivojlantirish darajasi;
  
• 
  mintaqadagi investorlar uchun mavjud imtiyozlarning muhimligi;
  
• 
  foydali qazilmalarning mavjudligi va ularni o'zlashtirishning rentabellik darajasi va boshqalar.
  

Korxonaning (tashkilotning) investitsion jozibadorligi deganda o'z mablag'lari va boshqa investorlarning mablag'lari hisobidan uning rivojlanishiga investitsiya qilishning istiqbollari, rentabelligi, samaradorligi va xavfini minimallashtirish nuqtai nazaridan umumlashtirilgan xususiyat tushuniladi. Korxonaning (tashkilotning) investitsion jozibadorligi quyidagi omillar bilan tavsiflanadi:

• 
  dinamikada korxonaning ishlash ko'rsatkichlari;
  
• 
  dinamikada korxonaning likvidligi, to'lov qobiliyati va moliyaviy barqarorligi ko'rsatkichlari;
  
• 
  korxonaning rivojlanish istiqbollari va mahsulotlarni sotish imkoniyati;
  
• 
  korxonaning ichki va xalqaro bozordagi obro'si (imiji);
  
• 
  kompaniya aksiyalarining bozor bahosi;
  
• 
  aktsiyaga to'g'ri keladigan sof foyda miqdori va boshqalar.
  

"Investitsiya faoliyati" va "investitsion jozibadorlik" tushunchalari bir-biri bilan chambarchas bog'liqdir. Bunda, bizningcha, investitsion jozibadorlik omil, investitsion faollik esa oqibat hisoblanadi. Umuman olganda, investitsiya faoliyati - korxonaning foyda olish va foydali samaraga erishish uchun mablag' qo'yadigan va amaliy harakatlarni qo'llaydigan maxsus faoliyati bo'lib, quyidagi xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Birinchidan, investitsiya faoliyati uning joriy faoliyati samaradorligini oshirishga yordam beradi, bu esa investitsiyalarning aniq sohalariga bog'liq bo'lgan korxonaning strategik maqsadlariga muvaffaqiyatli erishishga yordam beradi. Ikkinchidan, investitsiya faoliyati korxona faoliyatiga asosan yuqori xavfli investitsiyalarni investitsiya qilishni nazarda tutadi. Uchinchidan, investitsiya faoliyati va uning ko'lamini baholashda hajm, sof investitsion ko'rsatkich bilan o'lchanadi, bu yalpi investitsiyalar va investitsiya resurslari manbai bo'lib xizmat qilgan amortizatsiya miqdori o'rtasidagi farqdir.
Investitsion faoliyatning ajralmas qismi investitsiya strategiyasini ishlab chiqish bo'lib, u korxonaning investitsiya faoliyatini rivojlantirishning kompleks rejasi sifatida ifodalanishi mumkin. Ushbu rejani uzoq muddatda amalga oshirish investitsiya maqsadlariga erishishga va kutilayotgan investitsiya effektiga olib kelishi mumkin. Investitsiya strategiyasi korxonaning investitsiya faoliyati yo'nalishlari va shakllarining ustuvor yo'nalishlarini, investitsiya resurslarini shakllantirish xarakterini va korxonaning ko'zda tutilgan umumiy rivojlanishini ta'minlaydigan uzoq muddatli investitsiya maqsadlarini amalga oshirish bosqichlari ketma-ketligini belgilaydi.

Investitsion faoliyat

Investitsion faoliyat - moddiy tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish sohalarini qurish, yangilashni moliyalashtirish, qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish, aqliy imkoniyatlardan samarali foydalanish vositasida iqtisodiy faoliyatni yo’lga qo’yish va uni rivojlantirishga yo’naltirilgan hamda qonun doirasida amalga oshiriladigan faoliyatdir.

Investitsiya sohalari

Investitsiya ob’ektlari

Mahaliy va xorijiy investorlar tomonidan iqtisodiy tarmoqlar, ijtimoiy sohalar va strategik yo’nalishga qaratilgan investitsiyalar

Yaratilayotgan va modernizatsiya qilinayotgan asosiy va aylanma vositalar, qimmatli qog’ozlar, pul qo’yilmalari, aqliy qiymatliliklar,mulkiy huquqlar

Samoyadorlar,buyurtmachilar,ishlab chiqarishni amalga oshiruvchilar. Jumladan jismoniy va yuridik shaxslar ya’ni korxonalar mahaliy hamda xorijiy banklar, fermer xo’jaligi, firmalar, hissadorlik jamiyatlari va boshqalar

Investitsiya faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish uchun unga ta'sir etuvchi omillarni bilish zarur. Investitsiya faoliyatiga iqtisodiy adabiyotlarda to'g'ri tizimlashtirilmagan ko'plab omillar ta'sir qiladi.
Investitsion faoliyat ko'p jihatdan investitsion jozibadorlikka bog'liq. Foydali investitsiyalar uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish investitsiya faoliyatini kengaytirishning asosidir. Bizning fikrimizcha, investitsiya faoliyati deganda yuridik, jismoniy shaxslar va davlatning iqtisodiy va (yoki) ijtimoiy samara olish maqsadida investitsiya jarayonini amalga oshirish uchun mablag‘larni jalb qilish va ko‘paytirishga qaratilgan faoliyatini tushunish kerak. Ushbu ta'rifdan kelib chiqadiki, mablag'lar qancha ko'p investitsiyaga yo'naltirilsa, investitsion faollik darajasi shunchalik yuqori bo'ladi. Makrodarajadagi investitsiya faoliyati ko'lami quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi:

• 
  milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga jalb qilingan va yo‘naltirilgan investisiyalarning umumiy hajmi;
  
• 
  mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga yo‘naltirilgan real qo‘yilmalar, shu jumladan kapital qo‘yilmalar hajmi;
  
• 
  investitsiyalarning yalpi ichki mahsulot va milliy daromaddagi ulushi;
  
• 
  kapital qo‘yilmalarning yalpi ichki mahsulot va milliy daromaddagi ulushi;
  
• 
  jalb qilingan xorijiy investitsiyalarning umumiy hajmi, ularning umumiy investitsiyalardagi ulushi;
  
• 
  investitsiyalarning o'sish sur'atlari va dinamikada o'sishi, shu jumladan kapital qo'yilmalar;
  
• 
  yalpi ichki mahsulot va milliy daromadning o'sishi va o'sish sur'atlari;
  
• 
  sanoat mahsulotlarining eng muhim turlarini ishlab chiqarishning o'sish va o'sish sur'atlari;
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish fondlarini kiritish va chiqarish koeffitsienti va boshqalar.
  

Mikrodarajadagi investitsiya faoliyati ko'lami quyidagi ko'rsatkichlar bilan tavsiflanadi:

• 
  ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo'naltirilgan dinamikada kapital qo'yilmalar;
  
• 
  ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo'naltirilgan sof foyda ulushi;
  
• 
  asosiy ishlab chiqarish fondlarini kiritish va ularni yo'q qilish darajasi;
  
• 
  uzoq muddatli kreditorlik qarzlari summasi;
  
• 
  dinamikada solishtirma narxlarda investitsiyalar qiymati;
  
• 
  jalb qilingan xorijiy investitsiyalar miqdori va boshqalar.
  

Investitsion faollik, investitsion jozibadorlik va investitsion samaradorlik o‘rtasida yetarli darajada yaqin bog‘liqlik mavjudligi, bu tabiiy hol bo‘lganligi sababli, investitsiya samaradorligi va investitsion jozibadorlikka ta’sir etuvchi omillar ham investitsiya faolligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, iqtisodiy rivojlanish sur’atlari mavjud ishlab chiqarish salohiyatidan foydalanish samaradorligi va investitsiyalar hajmiga bog’liq. Iqtisodiyotning o‘sish sur’atlari investitsiyalarning o‘sish sur’atlaridan yuqori bo‘lishini ta’minlashga harakat qilish zarur. Inflyatsiya investitsion faollikka sezilarli ta'sir ko'rsatadi, bu esa, o'z navbatida, iqtisodiyotning holatiga bog'liq - barqarorlashuv va iqtisodiy tiklanish bilan u pasayadi. Shu bilan birga, bank kreditlari stavkasi inflyatsiya jarayoni bilan chambarchas bog'liqligini ham yodda tutish kerak. Investitsiyaga bo'lgan talab egri chizig'i Sf foiz stavkasi va investitsiyalardan kutilayotgan sof daromad darajasiga bog'liq (4.3-rasm).