B. S. Jamilova f. S. Safarov ona tili va bolalar adabiyoti fanidan ilmiy termin va tushunchalar

SHART SHAKLI Shart maylining shakli.
SHARTLI MAYL Bajarilishi shart ergash gapdan anglashilgan harakatning bajarilishiga bogʻliq boʻlgan harakatni bildiruvchi mayl. Bu mayl shakli oʻzbek tili­da -a(r) edi, -mas edi yordamida yasaladi va bu shakldagi fe’l bosh gapning kesimi boʻlib keladi: Kun og‘gandan soʻng joʻnasang, bir manzilga yetib olarding (Gʻayratiy).
SHART YUKLAMALARI Shart va toʻsiqsiz ergash gapli qoʻshma gaplarda shart va toʻsiqsizlik ma’nosini ta’kidlash uchun qoʻllanuvchi yuklamalar: agar, bordi-yu, mabodo, basharti kabi: Agar suv olib kelinsa, ming yillardan beri chorva qiylari qatlam-qatlam bo‘lib ketgan bu joyda paxtadan eng baland hosil olsa bo‘ladi. (S. Ahmad) Mabodo qiynalsang, to‘g‘ri oldimga kelaver. (S. Siyoyev)
SHAXS OLMOSHLARI – q. Kishilik olmoshlari.
SHAXSI ANIQ GAP Ega qatnashmyaydigan, lekin harakatning bajaruvchi shaxs gapning tuzilish asosi boʻlgan kesim tomonidan aniq koʻrsatib turadigan gap: – Yo‘q, yo‘q, bobojon. Sizni xafa qilmay­man. Endi asboblaringizga teg­mayman. (M. Ismoiliy)
SHAXSI NOMA’LUM GAP Ega qatnashmaydigan, shu bilan birga uchinchi shaxs shaklidagi fe’l-kesim bajaruvchya shaxsni aniq ifodalamaydigan gap: Joʻjani kuzda sanaydilar. (Maqol)
SHAXSLI FE’L – Tuslanishli fe’l.
SHAXSLI GAP 1. Kesimi tuslanishli fe’l bilan ifodalangan gap: Sendan hech sirimni yashirmayman. (A. Qahhor)
2. Egasi grammatik ifodalangan gap: Anvar boyagicha kuldi. (A. Qodiriy)
SHAXSSIZ FE’L – q. Tuslanishsiz fe’l.
SHAXSSIZ GAP Fahit kesim tarkibvdan iborat boʻlib, bajaruvchi shaxs ma’nosn umuman ifodalanmaydigan gap: Xurofotlarning puch, bema’ni va zararli ekanini sodda tilda tushuntirish kerak. (Oybek)
SHAXS-SON KATEGORIYASI Harakatning uch shaxsdan (soʻzlovchi, ting­lovchi, oʻzgadan) biriga oidligi ma’nosini ifodalovchi grammatik kategoriya. Bu grammatik kategoriyaning shaxs va songa koʻra quyidagi turlari va shakllari bor: I shaxs birligi va I shaxs koʻpligi: keldim keldik kabi; II shaxs birligi: kel, kelasan, kelding kabi, II shaxs koʻpligi: kelinglar, kelasanlar, keldingizlar, II shaxsning birlik va ko‘plikka betaraf shakllari: keling, kelasiz, keldingiz kabi; III shaxsning birlik va ko‘plikka betaraf shakllari: keldi, kelyapti, keladi kabi (O‘quvchi keldi – birik, O‘quvchilar keldi – ko‘plik) va III shaxs koʻpligi: kelishdi, keldilar kabi.
SHAXSI ANIQ GAP Ega qatnashmyaydigan, lekin harakatning bajaruvchi shaxs gapning tuzilish asosi boʻlgan kesim tomonidan aniq koʻrsatib turadigan gap: – Yo‘q, yo‘q, bobojon. Sizni xafa qilmay­man. Endi asboblaringizga teg­mayman. (M. Ismo­iliy)
SHAXSI NOMA’LUM GAP Ega qatnashmaydigan, shu bilan birga uchinchi shaxs shaklidagi fe’l-kesim bajaruvchya shaxsni aniq ifodalamaydigan gap: Joʻjani kuzda sanaydilar. (Maqol)
SHAXSLI FE’L – Tuslanishli fe’l.
SHAXSLI GAP 1. Kesimi tuslanishli fe’l bilan ifodalangan gap: Sendan hech sirimni yashirmayman. (A. Qahhor)
2. Egasi grammatik ifodalangan gap: Anvar boyagicha kuldi. (A. Qodiriy)