B. S. Jamilova f. S. Safarov ona tili va bolalar adabiyoti fanidan ilmiy termin va tushunchalar

QIQILLAMALAR Harakatga omuxta zavqlardan jilolangan bu qo’shiqlar. kichkintoylarning ritmni tuya borishlari zamirida shovqin solib kuylashlariga asoslangan. Aslida bular to‘qilmaydi, balki raqsga tushib yo biror harakatga omuxta holda bir necha bora qichqirib aytiladigan va hajman ikki satrdan oshmaydigan quvonchdan tug‘iladigan va boshqalarga tez «yuqadigan» badihalardir. Ular ritmik o‘ynoqiligi va ohangdorligiga ko‘ra bolalar qalbiga jiz etib yopishib, jo‘r bo‘lish istagini uyg‘otgan nogahoniy ibora va gaplarning harakat vaznida qichqirib-baqirib aytiladigan qaytariqlardir. Bolalar ularni ko‘pincha kattalar yoki tengqurlarining nutqidan ilib olib, hakkalab chopish vaznidagi ritmga mos qiyqirib aytadilar:
Laka-lak, laka-laka-lak,
Shamolda uchdi kapalak,-
deya kapalakni quvsalar;
Chapak-chapak, chapakcha.
Yotar joyi katakcha,-
deya bir-birlariga hazil qiladilar va h.k.
QIT’A (ar. parcha, bo‘lak, qism, bir kesim) Sharq mumtoz she’riyatida keng tarqalgan, ikki baytdan bir necha o‘n baytgacha (ayrim manbalarda 19 baytgacha deb belgilangan) hajmdagi, juft misralari o‘zaro qofiyalanib, toq misralari ochiq qoluvchi (b-a, v-a, g-a tarzida) she’r shakli; lirik janr. Garchi ko‘proq ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-tarbiyaviy, falsafiy mavzularda yaratilsa-da, qit’a mazmun jihatidan ham, vazn jihatidan ham chegaralangan emas. O‘zbek adabiyotida qit’a janrining qaror topishi va takomilida A. Navoiyning o‘rni beqiyos. Shoirning mashhur qit’a­laridan birini keltiramiz:
Kamol et kasbkim, olam uyidin
Sanga farz o‘lmagay g‘amnok chiqmak.
Jahondin notamom o‘tmak biaynih
Erur hammomdin nopok chiqmoq.
Bu qit’a­si inson bu hayotda komillikka intilishi lozimligi go‘zal tamsil bilan bayon etilgan.
QIZIQMACHOQ tushuncha va tasavvurlarning o’zaro qorishuvi tufayli hosil bo’lgan fantastik obrazlilik va voqeabandlik negizida qurilgan, qiziqchilik qo’shiqlari va o’yin naqarotlari matnlari negizida yuzaga kelgan, biroq bolalargagina yaqin va tushunarli obrazlarni olib shakllangan. Qiziqmachoqlarda obrazlar shaklan va hajman yoxud hajman va mohiyatan o’zaro nomutanosiblikda namoyon bo’lish oqibatida kulgu qo’zg’atils-da, aslida bu nomutanosiblik bola anglagan haqiqatlarni nohaqiqatga aylantirish, aniqrog’i, soxtalashtirish asosidagi tazodda voqe bo’ladi. Bunda bola anglayotgan haqiqatlarga nisbatan ishonch tug’dirish va shu ishonchni mustahkamlash ko’zlanadi. «Ola tog’ning boshida ne ko’rding?» satri bilan boshlanuvchi qiziqmachoqda shunday nomutanosiblik voqea bayonida g’alati mantiqsizlikni yuzaga keltirgan. Qiziqmachoqlarga xos bunday xususiyatni G’afur G’ulom ham g’oyat teran anglab yetgan, shu bois «Kekkaymachoq Sobirjon» she’rida qahramonning o’z-o’zini fosh etishi vositasi sifatida ijodiy foydalana olgan. Ta’kidlab ko‘rsatilgan so‘zlar mantiqan noto‘g‘riligini har qanday o‘quvchi darrov ilg‘ay oladi:

Be, o’sha hayvonlarning

Nima ham qizig’i bor?
O’n quloch ilonlarning
Yamalgan, uzug’i bor.
Qoplonlar terisida
Beqasam chizig’i bor.
Jirafa degan hayvon,
Hayvon emas, jonivor
Mushukdan kichik o’zi,
Kitdan sag’al kattaroq.
Yonboshida to’rt ko’zi,
Timsohday yum-yumaloq.
Shinpanzeday o’rmalab
Yer ostida yashaydi.
Tuyaqushday timdalab
Yumronqoziq oshaydi.
Oq ayiqday xartumli,
Begemotday uch dumli,
Pomirda ko’p uchraydi.