Badiiy asar va unda "badiiylik" tushunchasining mohiyati

 
 

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL OF BIRUNI 
ISSN (E) 2181-2993 
Vol. 1, Issue 2. Oct. (2022)
363 
www.birunijournal.uz 
baytda qurilmish mazmundan kelib chiqib, oshiqning ma’shuqa bevafoligidan 
azbaroyi hastalanib, rangi sarg’ayib ketganligini ifodalaydi. Demak, “za’faron” so’zi 
ko’chma – metaforik ma’noda istifoda etilgan. Bu mumtoz adabiyotda istiora deb 
atalmish badiiy san’at hisoblanadi. Xuddi shu baytda yana bir istiora mavjud bo’lib, 
“lolalar” so’zi bu vazifani ado etadi. Lolaning qip-qizil rangi qonni yodga keltiradi. 
Ko’z yoshi esa hech qachon qon rangida bo’lmaydi. Bunda mubolag’a usuliga 
suyanilgan holda, xalq tilida alam bilan to’kilgan ko’z yoshiga ishora sifatida 
“yig’layverib ko’zidan qon to’kdi” degan mubolag’aviy naqli nazarda tutiladi. 
Alisher Navoiy shu mafhumga tayanib “lolalar” so’zining xuddi shu istioraviy 
mazmunini nazarda tutadi va yuksak san’atkorlik bilan bir tomondan ma’shuqaning 
oshiqqa qilgan jabru jafolarini, unga nisbatan beparvoligini, qisqasi, ma’shuqaning 
bevafo va zulmkor tabiatini oshiqning ana shu ishq dunyosidagi turfa holatlarini 
mohirona ko’rsatib beradi. 
Fikrimizni bardavom qilib shuni qo’shimcha qilmoqchimizki, “Xazoyinul-
maoniy”da mutafakkir shoirning hayratangez g’azallarining salmog’i boshqa tipdagi 
g’azallariga qaraganda ancha yuqori. Hayrat esa kutilmagan g’aroyibotlar, 
favqulodda tilsimli hodisotlar, kishini larzaga soluvchi voqeotlardan aqlning 
ajablanishidir. Hayrat ko’ngil tilsimi bo’lib, inson ruhining bu hududsiz koinot 
asrorlaridan taajjublanishidir (I.Haqqul). Bundoq qaraganda, har qanday shoir hayrat 
kishisi hisoblanadi va har bir she’r hayratdan tug’iladi. Agar qalamkashda aytilgan 
hayrat bo’lmasa, yaratiqlarining kuchi-qudrati, yashovchanligi shubha ostida qoladi. 
Shoirda hayrat bo’lmasa tabiiy bir she’rning dunyoga kelishi mushkul. Alisher 
Navoiy ham bundan mustasno emas. Uning hayratlarining manbalari bisyor: 
shoirning asarlarida Yaratganning qudrati, dunyoviy ma’shuqaning husni jamoli, 
kamolidan hayratlanish, ma’shuqaning sitamkorligi, raqiblarga oshino, unga esa 
beparvoligidan hayratlanish, davr nosozliklari, zamona ahlining bevafoligidan 
ozorlanish tufayli paydo bo’lgan hayrat va boshqa hayratlarga duch kelish mumkin. 
“Yigitlik nodirliklari” devoniga kirgan g’azallaridan biri bo’lgan “O’n sakiz ming 
olam oshubi agar boshindadur”da shoir 
uch-to’rt o’rinda ayni hayrat so’zini 
istifoda etib, o’n sakkiz yoshli ma’shuqa(yoki ma’shuq)ning bu qadar hayratangez 
to’kisligidan paydo bo’lgan ichki hissiyotlarini bayon qiladi. Bu hayrat o’z-o’zidan 
tug’ilmagan. Shoir o’n sakkiz yoshni insonning ham tashqi, ham ichki olamida 
maromiga yetgan yetuklik, deb biladi. Bu komillik Ilohiy komillikning jilvasi 
hisoblanadi. Chunki shoir o’zi e’tiqod qo’ygan ilohiy qudrat, navqironlik, 
hayratomuz sehru sinoatni, jismoniy va aqliy tengsizlikni o’n sakkiz yoshli inson 
siymosida tajassum ettirgan (N.Jumaxo’ja). Matla’ning birinchi misrasidayoq shoir 
“o’n sakiz ming olam” timsoli va u tufayli yuzaga kelgan “oshub” (hayajon, g’avg’o, 

---