Badiiy asar va unda "badiiylik" tushunchasining mohiyati

 
 

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL OF BIRUNI 
ISSN (E) 2181-2993 
Vol. 1, Issue 2. Oct. (2022)
364 
www.birunijournal.uz 
to’polon)ni bejiz alohida tilga olayotgani yo’q. Chunki shoirning nazarida 
komillikning haddi a’losi shu: o’n sakkiz yoshga kirgan inson o’n sakkiz ming olam 
tilsimlariga ma’lum bir ma’noda aqli yetadigan, bu olamni mushohada etishga qodir, 
uning siru sinoati, aql bovar qilmas mo’jizalari bilan nafas oladigan, va ayni choqda, 
o’zining zohiriy va ma’naviy go’zalligi bilan o’n sakkiz ming olamni o’rtaydigan 
bo’lishi lozim edi va shunday bo’lib chiqadi. Buni shoir birgina “ne ajab” murojaati 
orqali o’quvchida hayratni yuzaga keltirib, ana shu go’zallik va mukammallikdan 
yuzaga kelgan hayajonni o’ta ishonarli tarzda to’kis ifoda qila oladi.
Bu gaplar mumtoz she’riyat haqida. Nasrning badiiylik tomonlarini tekshirish 
uchun biror mezon bormi? Albatta, bor. Adabiyotshunoslikda “mezon” va “marom” 
tushunchalari bor. Dastlabkisi “o’lchov”, keyingisi “qamrov” so’zlariga muqobil 
keladi. Nasrda buning har ikkisiga amal qilinadi. Adabiyotshunos N.Shamota 
“Badiiylik haqida” atalmish kitobida realizmda badiiylik mezonlari uchta ekanligini 
aytib o’tgan. Bular tasvirlangan voqea-hodisaning tipiklik hamda bir butunligi bo’lsa, 
ya’ni uning hayot voqeligiga mos kelishidir. Yana biri bu tasvirning emotsional ta’sir 
etish kuchi; oxirgisi esa, shaklning go’zalligi va g’oyaviy yuksak mazmunga mos 
kelishi hisoblanadi.
10
Adabiyotshunoslikda badiiylik haqidagi kontseptsiyalar turlicha bo’lib kelgan. 
Qadimgi yunonlarda badiiylik atamasi ishlatilmagan. Zero o’sha davrlarda ham 
badiiy asarlar ko’p bo’lgan. Bunday hodisani Sharq poetikasida ham ko’rish mumkin. 
KLEda Gegel haqida so’z boranida, ma’no va shaklga oid ta’limotga Gegel asos 
solgan, deyiladi. Vaholanki, mazkur masala X asrdayoq arab ilmida hal etilgan edi. 
Buyuk Navoiy “Mezon ul-avzon”da Ma’nining muqim, shaklning turlicha bo’lishi 
haqida so’z yuritganini kuzatish mumkin.
Belinskiy V.G., CHernishevskiy N.G. va ularga hammaslak bo’lgan fikrlari 
adabiyotshunoslikda, inchinun, badiiiylik talqinida ham, o’sha davrgacha bo’lgan eng 
yuqori pog’onadir. V.G.Belinskiyning “Estetik kodeksi”da badiiylikning beshta 
qonuni ko’rsatilgan: 
a) hayotni obrazli ko’rsatish; 
b) buzmay, ularni haqqoniy ko’rsatish; 
d) g’oyaning voqelikni to’la qamrab olishi lozimligi; 
e) g’oya va shakl bir-biriga mos bo’lishi lozimligi; 
f) asar qismlarining bir butun bo’lib uyg’unlashuvi. 
Bularni atoqli adabiyotshunos, nazariyachi I.O.Sulton ham alohida 
ta’kidlagan.
11
10
Шамота Н. О художественности. – М.: СП., 1958. –Стр.349-350. 
11
Адабиёт назарияси. Икки томлик. 1-том. – Т.: Фан, 1978. – Б. 414. 

---