Бахриддинова Н. М., Сулайманов С. С
Ҳаво муҳитинингчангланганлиги ва унинг одамга таъсири
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
ҲАЁТ ФАОЛИЯТИ ХАВФСИЗЛИГИ ЎҚУВ ҚЎЛЛАНМА
|
3.5.Ҳаво муҳитинингчангланганлиги ва унинг одамга таъсири.
Ҳаводаги чанг инсон учун анчагина хавфли ва энг кўп тарқалган зарарли ишлаб чиқариш омилларидан ҳисобланади. Қурилиш саонатининг деярли барча соҳаларида бажариладиган ишлар жараёнида чанг ҳосил бўлиши ва ҳавода тарқалиш эҳтимоли мавжуд бўлган чанг ўзи нима? Бу муайян шароитда ҳаракат қилиб юрувчи енгил заррачалардир. Улар асосан ер устки қатламида жойлашган ва муомалада бўлган барча қаттиқ ва суюқ органик ва ноорганик моддалардан, яъни тупроқ ва усимкликлар ҳамда одам ва хайвонот 60 дунёсидан ҳосил бўлади. Уларни келиб чиқиш сабабларига кўра табиий ва сунъий чангларга бўлинади. Табиий чанглар турига табиатда инсон таъсирисиз ҳосил бўладиган чанглар киради. Бу чанглар қаторига ер устки қатламининг бир жойдан бошқа жойга кўчиши эвазига ўсимлик ва хайвонот оламидан пайдо бўладиган чангларни, вулқонлар отилиши, космик чанглар ва бошқа ҳолларда пайдо бўладиган чангларни киритиш мумкин. Табиий чангларнинг атмосфера муҳитидаги миқдори табиий шароитга, ҳавонинг иқлим шароитига, йилнинг фаслларига ва аниқланаётган ҳудудининг қайси минтақада жойлашганлигига боғлиқ. Масалан, ҳаводаги чангнинг миқдори шимолий ҳудудга нисбатан жанубда, ўрмонли худудларга нисбатан чўл ва сахро худудларида, шунингдек қиш ойларига нисбатан ёз ойларида кўпроқ бўлиши аниқ. Катта шаҳар шароитида бир кубометр ҳаво таркибида 6000 га яқин ҳархил катталикдаги чанг мавжуд бўлиб, бу миқдор шаҳардан ташқарида 10 марта камаяди, тоғ олди худудларида эса чанг умуман йўқ ҳисобида бўлади (вулқон отиладиган тоғли ҳудуд бундан мустасно). Сунъий чангларга эса саноат корхоналарида ва қурилишда инсоннинг бевосита ёки билвосита таъсири натижасида ҳосил бўладиган чанглар киради. Масалан, қурилиш саноатида, ер қазиш, бетон қориш ишларида, цемент, охак ишлаб чиқариш ва бошқа кўпгина ишлаб чиқариш жараёнларида кўп миқдорда чанг ажралиб чиқадики, бу чангларни ҳавога тарқалиб кетиши атроф муҳитни ифлосланишига сабаб бўлади. Қурилиш материаллари санаотида, масалан, цемент, охақ асфальт- бетон ва шифер ишлаб чиқарувчи корхоналарда ўта зарарли чанг ва буғ зарралари ажралиб чиқадики, уларни албатта тозалагич қурулмалар ёрдамида ҳаводан ажратиб зарарсизлантириш зарур бўлади. Чанг табиатан органик (ёғоч, кўмир, торф, ўсимлик ва ҳайвонлар), минерал (тупроқ цемент, охақ кўмир ва ш.у.) ва аралаш турларга бўлинади. 61 Бундан ташқари чанг заррачаларининг ўлчами бўйича яна уч гуруҳга бўлинади: а) кўзга кўринадиган, катталиги 10 мкм дан катта бўлган, бундай чанглар ўз оғирлиги таъсирида ерга чўкаолади; б) микроскопик чанглар, катталиги 9-0,25 мкм гача бўлган бу зарралар ерга жуда секинлик билан чўкади; в) ултра микроскопик чанглар катталиги 0,25 мкм дан кичик бўлган бу чанглар ўзича ерга чўкмайди, броун ҳаракати қоидаларига бўйсўнган ҳолда учиб юради. Маълумки, соғлом одам ўрта ҳисобда соатига 350 литргача ҳавони ўпка орқали ўтказади ва ундаги кислородни, маълум миқдорини қон билан бирикиши натижасида ўзида ушлаб қолади. Одам саломатлиги учун яшаб турган ва ишлаётган жойлардаги ҳавонинг тоза ва кислородга бой бўлиши муҳим аҳамиятга эга. Агар ҳаво ҳархил зарарли чанг ва буғлар билан ифлосланган бўлса, уларнинг маълум қисми ҳаво билан ўпкагача етиб бориши мумкин. Чанг заррачаларининг нафас йўлларида ушланиб қолиши ёки ўтиб кетиши уларнинг ўлчамларига боғлиқ бўлади. Агар чанг заррачаларининг ўлчами 10 мкм ва ундай йирик бўлса, улар юқори нафас йўллари-бурун, кекирдак ва хиқилдоқдан кейинги ҳаво ўтказувчи найчалар - бронхаларда, ушланиб қолади. Aммо 10 мкм дан кичик зарралар, айниқса 0,5 дан 7 мкм гача бўлганлари ўта хавфли ҳисобланиб, нафас йўлларининг охирги қисми ҳисобланмиш ўпка алвеола деворчаларига, яъни асосий ҳаво алмашинадиган жойгача етиб боради. У ердан ҳаво билан кайтиб чиқиш имконияти деярли нўлга тенг,чунки заррачалар нам тортган бўлади ва тўрсимон шаклда тармоқланиб кетган бронха деворларидаги нотекисликларда чукиб қолаверди. Шу тариқа нафас йўлларининг юқори қисмида ушланиб қолган бу чанг зарралари шиллиқ қават хужайралар ишлаб чиқадиган шиллиқ модда билан ўраб олинади ва балғам шаклида ташқарига чиқарилиб юборилади. Бу ҳодисага, яъни турли заррача ва микроорганизмларни ташқарига чиқариб юборишда нафас йўлларидаги шиллиқ пардаларнинг, шунингдеқ хужайраларнинг 62 доимий ташқарига қаратилган ҳаракати сабаб бўлади. Натижада юқори нафас йўллари чанглардан тозаланади. Бу ҳодиса танани таибиатга мослаштиришдан иборат бўлиб, доимо такрорланаверади. Лекин нафас йўлларига кираётган чангнинг миқдори кўп бўлганда, уларни танадан чиқаришга улгуриб бўлмайди ва чанг зарраларининг узлуксиз таъсири юқори нафас йўлларининг сурункали яллиғланишини келтириб чиқаради. Бунда одамнинг иш қобилияти камайиб тез-тез йўталадиган бўлади, халовати бузилади. Агар ўз вақтида шифокорга мурожаат қилинса ёки тоза ҳаволи жойда ишласа касаллик тузалиб кетади. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, нафас олиш аъзоларидаги салбий ўзгаришлар тамаки чекувчилар, яъни иш жойида ва уйда ҳавонинг тоза бўлишига риоя қилмайдиган кишиларда кўп учрайди бундай ўзгариш оқибатида танада ҳаво алмашинуви бузилганлиги сабабли, яъни керакли миқдордаги кислороднинг қонга ўтмаслиги натижасида нафас аъзолари зўриқабошлайди. Бу ҳолат кишининг тез-тез нафас олишига ва ҳарсиллашига олиб келади. Худди шунингдек ўзгаришлар, кўпчилик ҳолларда майда қон томирларининг бутунлай берқилиб қолишига ва ўпкада қон айланишининг бузулишига олиб келади. Оқибатда юракнинг фаолияти ҳам издан чиқади. Қурилишда энг кўп тарқалган силикат SiО 2 чангги ҳисобланади. Бу чангнинг ҳаводаги миқдори меъёрдан ошиб кетган муҳитда, юқорида таъкидланганидек унинг майда заррачалари нафас йўлларида йиғилиб қолса, силикоз хасталигини келиб чиқишига сабабчи бўлади. Баъзи ҳолларда ҳавонинг таркибида кимёвий ўткир заҳарловчи моддаларнинг жуда оз миқдордаги иштироки ҳам, чанг таъсирини оғирлашиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Қурилиш саноатида ишлатиладиган цемент таркибида 6 - валентли хром моддасининг жуда оз ҳатто 0,001 % миқдорда борлиги кучли аллергия чақирувчи омиллар қаторига киради. Чанг таъсиридан ҳархил кўринишдаги муайян касблар билан боғлиқ бўлган хасталиклар пайдо 63 бўлиши ва ривожланиши мумкин. Бундай хасталиклар пневма касаллиги, яъни ўпка тўқималарининг яллиғланиши (фиброза) дейилади. Бу касаллик турларига силикоз HSi силикат кислота тузи аралашган) асбестоз, цементоз, талькоз, метачокониоз ва бошқалар киради. Буларни ичида энг хавфлиси силикоз бўлиб, унинг асорати нафас олиш аъзолари, юрак-қон томирлари ва ошқозон билан бир вақтда марказий нерв тизимларини склеротик ва ҳатто патологик ўзгаришларида намоён бўлади. Силикоз хасталигига дучор бўлган беморларда ўпка тўқималарининг склеротик ўзгариши, ўпкада (эмфизема) физиологик етишмовчиликларни пайдо бўлишига, нафас йўлларининг жароҳатланишига, уларда эгилувчанлик хусусияларини пасайишига, бронхит ёки бронхоэктаз хасталигини келиб чиқишига сабаб бўлади. Касбу-хунари билан боғлиқ бўлмаган, лекин ҳаводаги чанг таъсиридан ва организмдаги ҳарорат алмашиниш қонуниятининг бузилиши оқибатида содир бўладиган яна бир хасталик - пневмония дейилади. Бу хасталикни оғир шакли ўсимлик ва минерал чанглар таъсиридан бронхит ёки бронхиал астма кўринишда пайдо бўлиб, ўпка силига айланиши мумкин. Тери ҳамда бурун ва кўз шиллиқ пардалари орқали ўтган цемент, асбест, хром ва бошқа чанглар яра, дерматид, коньюктивит каби хасталикларни келтириб чиқаради. Чангли муҳитда қурилиш материаллари корхоналарида сурункали ишлаётган ишчилар ўртасида вақтинчалик ишга лаёқатсизлик ҳолатидаги хасталик кенг таркалган. Ишлаб чиқаришдаги баъзи ноқўлайликлар, масалан оғиp қўл меҳнати, меҳнат таритботи жараёнида заҳарли газ ва чангларни ажралиб чиқиши одам вужудида хавфли пневмоканиоз хасталигини пайдо бўлишига олиб келади. Ишлаб чиқариш шароитида баъзи ҳолларда бир метр куб ҳавонинг таркибида 100 мг ва ҳатто ундан ҳам ортиқ миқдорда чанг бўлиши аниқланган. Шу сабабдан санитария меъёрларида иш жойларидаги ҳавонинг таркибида чангни руҳсат этилган миқдори (РЭМ) тайинланган. Унда чангни 64 кимёвий таркибига қараб иш жойлари учун 10 мг/м 3 гача ва аҳоли яшайдиган худудлар учун эса 0,5 мг/м 3 гача РЭМ қийматлари белгиланган. Ҳаводаги чанг миқдорини аниқлаш асосан аниқ асбоблар ёрдамида ўлчаш билан амалга оширилади. Бу мақсадда қўлланиладиган бир нечта усуллар мавжуд. Буларга саноқ фотометрик абсорбция ва тарози усуллари мисол бўлади. Қурилиш саноати корхоналарида ҳавони чангдан тозалаш учун ҳархил чанг тутқич қурилмаларидан фойдаланилади. Уларнинг иш услуби, кўриниши, ўлчамлари ва чангни тутиш имкониятлари ҳам турлича. Шунинг учун чангни физик ўлчамлари ва кимёвий ҳусусиятларига қараб керакли чанг тутқич қурилмаси танлаб олинади. Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш саноатида фойдаланиш учун тавсия қилинган чанг тутқич қурилмаларни тозалаш даражаси бўйича дағал ва майин тозалагичларга ажратилади. Бу қурилмаларнинг чанг заррачаларини ҳаводан ажратиб олиш мақсадида уларга кўрсатиладиган таъсир кучлари бўйича қуйидаги гуруҳлари мавжуд: қуруқ механик чанг ушлагичлар (ҳаво оқими таъсиридан тўсиқларга механик урилиш натижасида заррачалар чўкади); хўл чанг ушлагичлар (ҳаводаги чанг заррачаларини босим остида пуркалган сув зарралари ёрдамида бўктириб чўктириш ёки сунъий ёмғир билан ювиш); электр зарядловчи чанг тутқичлар (ҳаводаги заррачаларни электр майдони таъсирида электролит филтрларга қўндириш); филтр қурилмалар (махсус матодан ёки оддий бўз материалдан тайёрланган бўлиб, улардан чангли ҳаво ўтказилса чангни ушлаб қолади); аралаш усул ( ҳархил чанг тозалаш усулидан бир вақтда фойдаланилади). Тузилиш жиҳатидан жуда оддий ва фойдаланиши, осон бўлган қурилма чанг тутқич камераларидир. Бу камералардан ифлосланга ҳаво 0,8 м/с дан ошмаган тезликда ҳоҳ қуруқ ҳоҳ ҳўл ҳолда секин ҳайдалса чанг зарралари ўзининг оғирлик кучи таъсирида камера тубига чўкади. Камералар (8-расм) оддий ва кўп тўсиқли лабиринт кўринишда бўлади. 65 Булар дағал чанг тозалагич қурилмалар қаторига киради, тозалаш даражаси 50-60 % ни ташкил этади. Камераларда аэродинамик қаршилик 100 Па дан, ҳавонинг ўртача ҳаракат тезлиги эса 0,5 м/секунтдан ошмаслиги керак. Камеранинг чанг тутиш самарадорлигини ошириш мақсадида унинг ичида тик ёки горизонтал тўсиқ қавурғалар қўйиладики, уларни вақти-вақти билан силикиниши оқибатида йиғилиб қолган чангни камера тубига туширилади. Лабиринт камераси ҳам шу аснода ишлайди. Циклон қурилмалари марказдан қочма куч таъсирида ҳаводан чанг зарраларини ажратиб олишга ҳизмат қилади. Циклонлар ҳажми жиҳатдан ҳар хил бўлиб, якка ҳолда, икки ва ундан ортиқ циклонлар кетма-кет уланиб поғонали гуруҳлар шаклида ҳам учрайди. 9-чизмада хаётда кўп қўлланиладиган чанг тутқич қурилмаларининг иккита намунаси берилган. Бу циклонларнинг ҳаво тозалаш самародорлиги амалда 80-85 % ни ташкил қилади. Агар лозим бўлган жойларда уларни сув пуркагичлар билан жиҳозланса, ҳавони 100% гача тозалаш имконини беради. Масалан бетон қориш жараёнида цемент узаткичдан чиқаётган ҳаво оқимини тозалаш учун мўлжалланган циклонни сув пуркагич мослама билан жиҳозлаб бункердан баландрок ўрнатилса, сув заррачалари билан бўккан, цемент чанги суюқ масса ҳолатида ундан оқиб бункерга тушади ва натижада чанг ажралиб чиқиши бутунлай тўхтайди. Циклонни юқори қисми цилиндрдан иборат бўлиб, қуйи қисми конус шаклида бўлганлиги сабабли (баъзан умуман конус шаклида бўлади) унга 15- 20 м/с тезлик билан кирган ифлос ҳаво айланма ҳаракат қилиб пастга тушган сари секинлашиб боради. Бунинг натижасида ҳаводаги заррачалар инерция кучи таъсирида циклон деворига урилиб қувватсизланади ва сирпаниб пастга, бункерга тушади. Чангдан қисман тозаланган ҳаво оқими эса циклон девори бўйлаб бир-икки айлангандан кейин юқорига қараб йўналади ва циклонни марказий қисмида жойлашган мўрикондан юқорига чиқиб кетади. Бу бир поғонали дағал чанг тозалагич қурилма дейилади ва чангни тутиш даражаси 85% дан ошмайди. 66 Икки поғонали чанг тозалагич қурилмалар, кетма-кет бир-бирига уланган бўлиб, биринчисининг ҳажми каттароқ V=3-6 M 3 бўлса, кейингиси V=0,75- 1,5м 3 ҳажмли бўлади. Бунда биринчи поғона 10 мкм дан каттароқ бўлган чанг зарраларини тутиб қолиш учун ҳизмат қилса, иккинчиси 0,2-10 мкм гача бўлган чанг зарраларини ушлаб олишга ҳизмат қилади. Икки поғонали чанг тутқич циклонларнинг ҳаво тозалаш самарадорлиги 92-96% гача етади. Шуниси қизиқки, циклон қурилмаларига кираёгган ҳавонинг тезлиги 20 м/с гача бўлса, ва циклонинг диаметри 1 метрдан ошмасагина яхши самара берар экан. Акс ҳолда ҳаво оқими ҳаракати йўналишида тартибсизлик-туфон ҳосил бўлиб чанг циклонда ушланиб колмайди, балки ҳавога аралашиб чиқиб кетади. Циклонларни гидравлик қаршилиги 500-1100 Па гача бўлиши мумкин. Бу уларнинг конструктив тузилишга боғлиқ. Циклонлар тузилиши жиҳатдан турлича ишланган бўлиб, ҳарбири маълум бир шароитда ишлашга мослашган бўлади. Ҳар бир муайян шароитдаги чангни тутиш учун, у ёки бу циклонни танлаш унинг техник ва иқтисодий кўрсаткичларини аниқлаш билан белгиланади. Буларга циклонларнинг ишлаб чиқариш қуввати, аэродинамик қаршилиги, чангни тозалаш самарадорлиги ва бошқалар киради. Агар катта ҳажмдаги ифлосланган ҳавони тазалаш зарур бўлса, гуруҳланган ёки бирнечта алоҳида ишловчи циклонларни тизим ҳолатида қўллаш мумкин. Гуруҳланган вариантда 2-та, 4-та ва ундан ортиқ циклонларни бир-бирига паралель қилиб умумий ҳаво узаткичга уланади ва битта катта ҳажмдаги бункерга ўрнатилади. Бу вариантда ҳарбир циклонга келаётган ҳаво фақат шу циклонни ўзидан тозаланиб чиқиб кетиши керақ акс ҳолда чанг тозалаш даражаси самарасиз бўлади. Нам ҳолатда чанг тутқич циклонларнинг тозалаш самарадорлиги энг юқори бўлиб, намиқанда қотиб қолмайдиган минерал ва органик чанглардан ҳавони тозалаш учун ишлатилади. Бу турдаги циклонлардан энг кўп қўлланадигани ЛИОТ аппарати бўлиб, у сув пардаси орқали чангли ҳавони 67 ўтказиб тозалашга асосланган. Унинг асосий қисми цилиндрдан иборат бўлиб, қуйи қисми ағдарилган конус шаклида кичрайиб 100-150мм диаметрли оқова вазифасини бажарувчи қувурга уланади. Унга ифлосланган ҳаво оқими конус асоси билан кесишган жойидан киритилади (чизма 10). Унда чангли ҳаво оқими айланма ҳаракатланиб юқорига кўтарила бошлайди ва циклон деворидан оқиб тушаётган сув пардаси эса ҳаво оқимидаги марказдан қочма куч таъсиридан қочиб чиқаётган чанг заррачаларини ювиб пастга олиб тушади. Ифлосланган ҳаво ўзининг айланма ҳаракатини давом эттириши сабабли цилиндрни юқори қисмига боргунча чанг заррачалари парчаланган сув томчилари ёрдамида ювилиб, тозаланиб боради. Сув аппаратга халка шаклида кийгизиб ўрнатилган найча қувур орқали ҳаво оқимининг ўқига қарама-қарши йўналишда пуркаб ёки девор бўйлаб оқизиб узатилади. Чанг билан сув аралашмасидан ҳосил бўлган лойқа узатиш қувури-6 орқали ташкилий равишда махсус ўрага йиғилади, сўнг уни тиндириб чўкма ҳосил килиниб суви чиқариб юборилади. Бу циклонларни илмий асосда тўғри ўрнатилса, ҳавони тозалаш самарадорлиги 92-98 % ни ташкил этиши мумкин. Қурилиш материаллари ва қурилмаларини ишлаб чиқариш корхоналари ҳамда қурилиш майдонларида ҳавонинг зарарли газ ва чанглар билан ифлосланишдан сақлаш ва ишчиларни уларни таъсиридан ҳимоя қилиш учун қуйидаги тадбирларни бажариш шарт: -имкони борича чанг чиқарувчи иш жараёнларини механизм ва автомат мосламалар ёрдамида бажариш. Бу зарарли муҳитда одам иштирокини камайтиради; -енгил чангланадиган цемент, охақ қум ва бошқа тўкилувчан материалларни узатиш қувурлари ва дасгоҳларини герметик ёпиқлигини таъминлаш. Масалан, цементни юклаш, тушириш ва узатиш жараёнида қўлланиладиган сўрувчи ҳаво узаткич механизмлари, нафақат улов вазифасини ўтайди, балки тозалик ва гигиена вазифаларини бажаради, чунки 68 чанг ажралиб чиқишни тўла бартараф эта олади. Сув ёрдамида хайдовчи қувурлар (гидротранспорт) ҳам шундай вазифани бажара олади; -чангланувчи материалларни намлигини ошириб узатиш, бетон ва шувоқ қоришмаларини тайёрлашда ишлатиладиган қум ва шағал аралашмаларини узатишдан аввал сувни пуркаш билан намлиги оширилади. Бу чанг кўтарилмаслигини таъминлаш билан бирга цемент эритмаларини қоришма таркибида бир текис тарқалишига, уларни сифатини ошишига ҳам сабаб бўлади; -ҳаво тозалаш самарадорлиги юқори бўлган чанг тутқич мосламалардан кенг фойдаланиш.Қурилиш материаллари ва бинокорлик қурилмаларини ишлаб чиқариш корхоналарида бундай мосламаларнинг қўлланилиши ёгоч, газобетон, пластмасса ва бошқа материалларни чиқинди ва чангларини бир четга йиғиб улардан такрор фойдаланиш ёки зарарсизлантириш имконини беради. Бундай чанг тозалаш (аспирация) қурилмалари қурилиш саноатининг чанг чиқиши мумкин бўлган деярли ҳамма жабхаларида кенг қўлланиб келинмокда; -вакуум чанг сўрғич мосламалар ёрдамида хонадаги чангли ҳавони муттасил тозалаб туриш. Бундай чанг сўрғич мосламалар кўчма ва бир жойда муким ўрнатилган ҳолларда бўлади. Биринчиси унча катта бўлмаган маҳаллий чанг манбаъларидан чангни олиб чиқиб кетиш учун ҳизмат қилса, иккинчиси хонанинг ялпи ҳавосини тозалашда яхши самара беради; -ишлаб чиқариш хоналарига берилаётган ташқи ҳавонинг тозалигини таъминлаш. Бино атрофини ўраб турган ҳавони ифлослантирмаслик учун, унинг ичидаги ишлаб чиқариш тартиботи жараёнида ҳосил бўлган зарарли газ ва чангларни сўриб олиб, тозалагич қурилмалардан ўтказгандан сўнг ҳам атмосферанинг юқори қатламларига баланд мўриконлар ёрдамида чиқариб юбориш мақсадга мувофиқдир. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|