Bajardi: abdishukurov behzod tekshirdi: qodirov z

Usmonlilarda madrasa tizimi

Madrasa so'zi arabcha "de-re-se" asosidan kelib chiqqan bo'lib, “dars ko'rsatiladigan joy” ma’nosini anglatadi. Islom dini tarqalishi bilan masjidlar va madrasalar diniy bilimlar o'rgatiladigan markazlar sifatida tashkil etildi.

Madrasa, islom dunyosida bo'lgani kabi, jahon sivilizatsiyasida ham bir bosqichni ifodalaydi va u sivilizatsiya tarixida tizimli shakl va uslubda tashkil etilgan va ta’lim beradigan birinchi muassasa sifatida tan olingan. Madrasalar tashkil etilishi ta'lim tarixida, dastlab qaysi kurslardan iborat bo’lganligidan qat'i nazar, IX da birinchi marta tashkil etilgan bo'lsa-da, asosi 10 asrlik tarixga ega bo'lsa-da, aslida birinchi madrasa Eronning Nishopur shahrida tashkil etilgan va XI asrning boshlariga to’g’ri keladi.¹
Biroq, undan keyingi namuna Buyuk Saljuqiyalar davrida Vizier Nilda barpo etilgan mashhur madrasa edi.
"NizalTiye madrasasi" Bog'dodda Zamü'I-Mülk tomonidan tashkil etilgan. Madrasalar turklar tomonidan qabul qilinganidan keyin tashkil etilgan Buyuk Saljuqiylar va Usmoniylar davlatlaridagi eng muhim va asosiy ta’lim muassasalaridir.
Ular taniqli ta'lim va tarbiya muassasalariga aylandilar. Bag'dod Nizomiye madrasasi
1470 yilda Istanbulda Semaniye madrasalari tashkil etilgunga qadar ular olimlarni tarbiyalash va davlatning turli lavozimlariga malakali kadrlar tayyorlash vazifasini o'z zimmalariga oldilar. Madrasalarda ham shu vazifalar mavjud edi. Davlat ishlarida ishlamagan olimlar faoliyatlarini madrasalarda ham davom ettirishgan.
Usmoniy madrasalari Fotih Sulton Mehmedning eng katta tashkiloti edi. O'zining nomiga qurdirgan masjidda uni maktab, sakkizta madrasa, oshxonalar va kutubxonalar kabi ijtimoiy va madaniy muassasalar joylashgan majmuaga aylantirdi.
Keyinchalik, unda "Sahn-i Seman" nomli madrasa barpo etildi. Madrasalar rivojlanishining so'nggi bosqichi va eng yuqori darajasi "Sulaymoniya madrasasi" bo'lib, u o'n ikki bosqichli tizim bilan tashkil topgan, Buyuk Sulaymon davrida kichik sinflardan katta sinflarga ko'tarilgan. Bu Madrasaning avvalgilarida bo'lmagan xususiyati shundaki, bu armiyada shifokorlarga bo’lgan ehtiyojlarni qondirish uchun to'rtta madrasa qo'shilgan: tibbiyot madrasasi, Doru-shifo va riyozat ta'limi va diniy bo'lmagan sohalar. Bu malakali kadrlar tayyorlaydigan muassasaga aylangan.²
Fotih tomonidan asos solingan Sahn-i Seman, Usmoniy madrasalarining maqsadi va vazifalarining nuqtai nazaridan huquqshunoslik, ilohiyot va adabiyotdan dars beriladi. Shunday qilib, ushbu madrasalarda qadi, muftiy, davlatning turli amaldorlari, hakimlari, me'morlari, va boshqa kasb egalari o'qitiladi. Bundan tashqari, hadis ilmiga ixtisoslashgan Daru'L-Kurraslar bor, ular ayniqsa Darul Hadislar va Qur'onni o'qishga urg'u berib, masjid xizmatchilarini tayyorlar edi.³
Ushbu maqola madrasalarning paydo bo'lishidan boshlangan ularning tarixini bayon qilishni maqsad qilib qo'ymagan va tadqiqot ko’lami ham bunga to’g’ri kelmaydi.
Ammo kelajakda madrasalarning ijobiy va salbiy tomonlarini yaxshiroq baholash uchun Usmonli imperiyasida eng yuqori darajaga ko’tarilgan madrasalar haqida ma'lum bo'lishi kerak bo'lgan ba'zi xususiyatlarni izohlash foydali bo'ladi.
Garchi madrasa o’sha davrdaki masjidlar asosida shakllangan bo’lsa ham, talabalar yashashi uchun yotoqxona-hujra, poklanish uchun hammom, o'qish uchun kutubxona, ovqatlanish uchun oshxona va boshqa sharoitlarga ega to'liq o'quv muassasasi edi.⁴
Usmonli madrasalarida o'qituvchilarning martabalari va ish haqi qat'iy tabaqalashuvga bog'langan va mamlakatdagi madrasalar ushbu tizimga muvofiq baholangan. O’qituvchilarning dastlabki darajalari Harich, Dahil va Oltmishli bo’lib, bular Ibtido va Harakat unvonlari bilan ikkiga ajraladi va shunday olti darajani tashkil qiladi: Ibtidoiy Harich, Harakatiy Harich, Ibtidoiy Dahil, Harakatiy Dahil kabi bu to’rt daraja Harich va Dahil madrasalari, ya’ni o’rta va litsey ta’lim bosqichlaridaki maktab o’qituvchilarining darajasi va maoshiga mos keladi. Buning 16-asrda qo’shilgan Ibtidoiy Oltmishli va Harakati Oltmishli darajalari ta’qib qilardi. Musilayi Sahn bilan Sahinayi Siman darajalari esa ilk oliy ta’limning dastlabki bosqichlarini tashkil qilardi.⁵
Mudarrislar uchun eng yuqori ko'rsatkichlar Mosila-ı Sulaymoniyadan boshlanadi, so'nggisi Sulaymoniya, Xarnise-i Sulaymoniya va Daru 'L-Hadis' bilan yakunlanardi.
Mudarrislarning Myulazim, Molla, Fakkaxa, Allame, Kari, Muhaddis, Fakih kabi unvonlari bo'lgan.
Madrasalarda tahsil olayotgan talabalar ma'lumotlariga ko'ra uch qismga bo'lingan: Suhte (Softa), Danishmend va Muid. Odatda boshqa shahardan kelgan talabalar bir oz miqdorda nafaqa olishardi, bitiruvchilar esa kutish vaqtidan keyin muderris yoki boshqa lavozimga tayinlangan.
Madrasada darslar muderrislar tomonidan olib borilgan. Odatda dars uslubi muderris tomonidan tushuntirishga tayanardi, ya'ni ma’ruzaga asoslangan edi. Dastlab pand-nasihat va yod olish bilan boshlangan ta’lim, keyinroq baho olish, yozish va bahslashish kabi usullar bilan davom ettirilardi. Savol-javob ham ta’limning ahamiyatli usullaridan biri edi.
Fotih davrida qabul qilingan qoidalarga ko'ra, Ibtidoiy Xarich madrasalarida dastlab agar kerak bo'lsa, alifbodan boshlab o'qitish va yozish, keyin ilk diniy bilimlar ya’ni
Ilmihol, Qur'on, oyatlar, to'rt usul, Aritmetik Harich va Dahil madrasalarida "Mukaddemat-i Ulum" deb nomlangan grammatika, sintaksis, Va'z, Ishtikak, Geometriya, Hisoblash, Munozara, Mantiq; Sahn-ı Semanda: Kalam, Feraiz, Usul-i Fiqh va Fiqh; Sahn-i Sulaymoniyada: Hadis, Usul-i Hadis, Tibbiyot, Tabiat, Riyoziyot va Astronomiya darslari o'qitilgan. Ta'lim va tarbiya haftada to'rt kun o'tkaziladigan ushbu muassasalarda darslar xususiyatlariga ko'ra arab va turk tillarida olib borilgan. XV asrdan oldin Arabcha bo’lgan kitoblarga turk tilida sharh va izohlar yozila boshlandi. Fors tili esa 1720-yildan boshlab o'qitila boshlandi. Darslar quyi sinflarda sodda, yuqori sinflarda esa biroz murakkabroq o’qitilardi. Darslar odatda sinflada bo’lardi va faqar xalqqa ochiq darslar o'tkazilardi .⁶
Madrasalarni boshqarish bo'yicha eng yuqori huquq shayxulislomda edi. Biroq, shayxulislomlar aslida bu vazifani bajarmaganlar va madrasaga "Dars vakili" unvoniga ega bo'lgan boshqa o'qituvchini tayinlash bilan ma'muriy idora yo'lidan borishgan.
Madrasa ta'limi "Ijozat" imtihoni bilan yakunlangan va shu tariqa ta'limni tugatganlar "Mujaz" deb nomlangan. Imtihon olish va ijozat berish, talabaning darslarga qatnashishi va "Mijaz" deb ataladigan sahn muderrisining vazifasi edi. Talabaga berilgan diplom "Ijozatnoma" deb nomlanadi.⁷
Asrlar mobaynida mamlakatda din, huquq va ma’naviy hayoti uchun ko’plab olimlar yetishtirgan va Usmoniylar hukmronligi ostidagi barcha yirik shaharlarda va Istanbulning zabt etilganidan so'ng davlat markazlarida tuzilgan va davlatning har tomoniga yoyilgan va barpo etilgan yana tashkilot bo’lib yuksalgan Sulaymoniya madrasalari va ular bilan bog’langan ta’lim muassasalari, va boshqa Usmoniy madrasalari bilan birgalikda XVII asrdan inqirozga uchray boshladi. Madrasalarning inqirozining asosiy sabablari quyidagilardir: tajriba, kuzatuv va aniq fanlarga yetarlicha e'tibor berilmaganligi, ta’limdagi boshqaruv va intizomning buzilishi, aniq va tabiiy fanlardan voz kechib, faqat diniy-sha’riy ilmlar bilan shug'ullanishi, uslubiy jihatdan oqsoqlik, kitoblarning bir tomonlama chop etilishi, arab tiliga me’yoridan ortiq e'tiborini qaratishi, talabalikka qiziqishi bo’lmagan insonlarning o’qitilishi kabilardir.⁸ Tilga olingan sabablar barchasi to’g’ridir. Biroq, bu yerda muhim urg'u mavjud, bu madrasalarning maqomi qandayligidir. Bir zamonlar davlatning
Ilmga va uning turli xil sohalari uchun malakali zarur kadrlar tayyorlashga bo’lgan talabni qondiradigan madrasa, boshqa muassasalar ochilishi bilan barobar turli xil kaltabin doiralarning muammolarni to’liq o’rganmasdan amalga oshirmoqchi bo’lgan islohotlari oqibatida yanada ayanchli holga tushib qoldi. Madrasalarni qayta qurish va tiklash g'oyalari Selim III davriga qadar muhokama qilingan bo'lsa ham, ular foydali bo'lishi mumkin emas edi, chunki kamchiliklar to’liq ko'rib chiqilmagan yoki yetarli darajada e’tibor qaratilmagan edi. Madrasalarda o'qitish va tizimning tanazzulli haqidagi fikrlarni Kochi Bey va Katip Chelebiy kabi yozuvchilar bildirgan bo'lsalar-da, davlat kuchsizlanib borayotganini va muammoning ko’lamini hali yetarli darajada anglab yetmaganligi sababli bu katta ta'sirga ega bo’lmadi.