Bajardi: abdishukurov behzod tekshirdi: qodirov z

v) Saroy maktablari
Usmonli imperiyasida xalq bolalarining ta’lim oladigan boshlang'ich maktablari bilan birgalikda ulamo va davlat farzandlari turli lavozimlarga malakali kadrlar tayyorlanar edi: madrasalardan tashqari saroyda bolalarni o'qitish sultonning xizmatida bo’ladigan zobitlar va xizmatchilarni tayyorlash, saroy odamlarini ko'ngil oladigan va kulgiga soladigan raqqoslarni tarbiyalash va muhimi, saroyda ishonchli davlat odamlari va askarlarini tayyorlash uchun ba'zi maktablar mavjud edi. Ulardan eng muhimi – Enderun maktabi edi.
Usmoniylar imperiyasida XI asrning o'rtalaridan boshlab, madrasa tashqarisida eng muhim rasmiy ta'lim muassasasi bo'lgan Enderun, Murod II gacha asos solingan ilk tashkilot, lekin uni tartibga solish va rivojlantirish Mehmet II nomi bilan bog’liq bo’lgan boshlang'ich maktabdir. Bu maktablarda aksariyat ziyolilar va harbiy ma'murlar yetishtirilayotgan edi.
Odatda ularning yollash orqali oilalari bilan hech qanday aloqasi yo'q Enderunga qabul qilishdan oldin, ta'minlangan bolalar ma'lum bir tayyorgarlik ma'lumotlariga ega bo'lishlari kerak edi. Xristian oilalari bolalari birinchi navbatda musulmon turk oilalari bilan bir qatorda turkcha, islom asoslari va odob-axloqni o'rgangan, keyin Edirne, Galatasaroy, Ibrohim Posho saroylarida ular o'zlarining jismoniy va ma'naviy qobiliyatlarini yaxshilaydigan darslar va mashg'ulotlarni olib borganlar. Ular "boshlang'ich o'g'il bolalar" deb nomlangan. Boshlang'ich o'g'il bolalar, ma'lum bir mashqlar va mashg'ulotlardan so'ng, "chikma" nomi bilan turli xil harbiy qismlarga bo'lingan, iqtidorli bolalar esa yuqori Enderunga olib borilib, tayyorgarlikning yangi darajasiga o'tishi kerak edi.
Enderun maktabi 5 ta tayyorgarlik va 4 ta kasbiy ta’lim bo’limlari sifatida tashkil etilgan. Ushbu ikki guruh maktablari birgalikda butun maktabni shakllantirish bilan bir qatorda ikkalasi ham alohida ta'lim muassasalari edi. Tayyorgarlik bo’limlarning uchtasi saroydan tashqarida edi. Ularning vazifalari Kichik va Katta bo’lim deb nomlangan yuqori qismga talaba tayyorlashi kerak edi. Kichik va katta bo’lim o'quvchilarga kasb-hunar ta'limi beradigan uchta xonaga o'quvchilar berishgan. Ushbu bo’limlar Safarli bo’limi, Ombor bo’limi va Xazina bo’limi edi. Ushbu uchta bo’limni muvaffaqiyatli yakunlaganlar Sultonning maxsus xizmatlarini qiladigan Xos bo’limiga olingan.
Asosiy tamoyillaridan biri intizom bo'lgan Enderun maktabida ta'lim 14 yil davom etdi. Buning 7-8 yili tayyorgarlik maktablarida o'tkazildi. Maktab o'quvchilarining manbasini tashkil etuvchi harbiy asirlar va asirlarning bolalari sinchkovlik bilan tanlab olinardi. Enderundagi mashg'ulotlar xarakteriga ko'ra ma'ruzalarni, saroy xodimlari va hattoki chet ellik mashhur o'qituvchilar o'rgatgan. Enderun maktab o'quvchilari o'qish davomida o'z maktablarida yotoq joylarga ega edilar va ovqatlanardilar, shuningdek, ular birinchi kursdan boshlab, oylik stipendiya bilan ta’minlanganlar. Har bir maktabning intizomi bilan band bo'lgan kishi muftiylar deb nomlangan.¹⁰
Enderun nafaqat davlatni boshqaradigan yuqori darajadagi fuqarolik kadrlarini tayyorlash, balki mehnat va ta'limni birlashtirgan o'qitish usullari jihatidan ham muhim muassasa hisoblanardi. Chunki, Enderunga olib borilgan mahalliy o'g'il bolalar, saroy ishlarini bajarish bilan saroy ishlarini o'rganish, islom va ba'zi ijobiy ilmlar sohasida nazariy ma'lumotlarga ega bo'lish, jismoniy va badiiy ta'limni o'rganish bilan shug’ullanganlar. Ular shu kabi yo'nalishlarda o'zlarining qobiliyatlariga qarab ta'lim olishga o'rgatilgan
Enderun maktabida o'qitiladigan kurslar, odatda, madrasalarda o'qitiladigan kurslarni o'z ichiga olgan. Ammo bu yerdagi darslar to'rt jihatdan madrasalardan farq qilar edi. Ulardan biri turk tili va adabiyotiga oid ma'ruzalar edi. Ikkinchisi, askar va hukmdorga xizmat qiluvchilarning mashg’ulotlarini o’rganish usullari edi. Bular geografiya, harita yasash, tarix, siyosat va jang san'atlari va boshqalar edi. Boshqa mavzularni o'z ichiga olgan uchinchi jihat esa - xattotlik, bog'lash, zarhal qilish, o'ymakorlik, miniatyura yasash, me'morchilik va boshqalar edi. Unga tasviriy san'at turlari ham kirardi. To'rtinchisi - musiqiy ta'lim bo’lib, musiqa ixlosmandlarini, qo'shiqchilarni, musiqa asboblarida chaladigan qo’shiqchilarni tayyorlash bilan shug’ullanardi. Bu tashkilotchilarning istagi bilan kelib chiqqan edi. Ushbu juda keng treningni amalga oshirish talabalarning qobiliyatiga qarab juda moslashuvchan dasturga amal qilinardi va turli sohalarga bo’linishi bilan tanilgan edi. Turkcha o'qish va yozish Qur'on va din darslari barcha talabalar o'qigan darslar edi. Shuningdek, Enderun Maktab o'quvchilari o'zlari uchun ajratilgan saroy bog'larida ot minishardi, Ular doimo qilich ishlatishga, zambarak va miltiq otishga, nayza o'ynatishga va tanalarini mustahkamlashni mashq qilishgan. 7-8 yillik majburiy ta'limdan so'ng, ular ixtisoslashuv yo'nalishlariga bo'lingan.
Enderun maktabi butunlay boshqacha usul va maqsadlarga asoslangan edi. Madrasa bilan taqqoslaganda, ilm a'zolari farzandlariga berilgan imtiyozlar va himoya bilan madrasadan ustunligi, ijobiy fanlarni dasturdan olib tashlash yoki ikkinchi o'ringa tushib qolish kabi turli sabablarga ko'ra Enderun qat'iy intizomni qo'llagan edi. Bundan tashqari, Enderun hech kimga imtiyoz bermaganligi, va boshqa turli sabablarga ko'ra epchillikda o'sish printsipi tufayli bu davrda davlatning eng muvaffaqiyatli institutiga aylandi. Enderun maktabi, o'z tashkilot nomi bilan, ya'ni diplom berishi, ma'lum bir maqsad bilan dastur bo'yicha ta'lim berishi, davlat ichidagi bilimdonlar yetishtirishi va vazifalarini belgilashi nuqtai nazaridan u oliy ta'lim muassasasi bo'lish xususiyatlariga ega edi. Biroq, XVII asr madrasa mavjud tartib-qoidalarga zid ravishda talabalarni jalb qilishda ba'zi bir nepotizm, ta'lim tizimining rivojlanayotgan yangi ehtiyojlarga javob bera olmasligi, shuningdek, Kapikulu askarlarining maktabdagi katta ta'siri va kuchi bu intizom va ta'lim sifatining pasayishiga olib keldi¹¹
Saroy maktablaridan ikkinchisi saroyda shahzodalarning boshlang'ich ta'limi uchun ajratilgan va dasturi boshlang'ich maktablari bilan bir xil bo'lgan Shahzodagoh maktabi edi.
Saroy maktablarining uchinchisi - iste'dodli mahalliy bolalarning musiqa sohasiga qiziqishini oshirish va ularga musiqadan ilg’or ta’lim berishga mo’ljallangan Mekxona maktabi edi.
Usmonli imperiyasida, yuqorida tavsiflangan uchta saroy maktablaridan tashqari harbiy va fuqarolik sohalarining quyi bo'g'inlariga xodimlarni tayyorlash uchun tashkil etilgan ba'zi muassasalar ham mavjud edi. Bular, To’phona maktabi unda to'plar tayyorlanardi va u haqida ma'lumot berilardi. Qilichhona armiya jihozlari va aslahalariga bo'lgan ehtiyojni qondirish uchun tashkil etilgan edi. Humbarahona va musiqa maktabi hisoblangan Mehterhona maktabi edi. Bundan tashqari, davlatning davlat xizmatchilari uchun kadrlar tayyorlaydigan Bab-ı Ali Va Bab-ı Defterdar va undan tashqari Bab-ı Fetva va Bab-ı Seraskerin kabi maktablar bor edi.