Bajardi: abdishukurov behzod tekshirdi: qodirov z

II bob. TA’LIMDA ILK ISLOHOT HARAKATLARI DAVRI. DIN VA TA'LIM (1703.1839)
Yevropada deyarli har bir sohada yangi kashfiyotlar va ularning hayotga tatbiq etilishi bilan yangi va qudratli davlatlar paydo bo'lgan bo'lsa, Usmonli imperiyasi davlati g'aflatda va johillikda emas edi. Usmonli imperiyasi o'z davrining qudratli davlatlaridan biri bo'lgan va kuchli davlatlar bilan aloqada edi. Shuning uchun Yevropadagi yangi o'zgarishlardan umuman bexabar emas edi. Ba'zi narsalar qilish kerakligini bilgan sultonlar va davlat arboblari ham bo'lgan. Biroq, ularning aksariyati bu davr muammolarini hal qilish uchun yetarli ma'lumotga ega emas edilar. Yevropada e'lon qilingan urushlar ko'plab mag'lubiyatlarga olib keldi. Bu mag’lubiyatlarga Yevropaning yangi yutuqlari sabab bo'ldi. XVIII asrda uzoqni ko'ra oladigan ba'zi zamonaviy davlat arboblari tomonidan Usmonli imperiyasida ba'zi islohotlarga urinib ko'rilgan. Ulardan eng muhimlari, Istanbulda bosmaxonaning ochilishi, armiyada amalga oshirilishi kerak bo'lgan islohot sababli ba'zi harbiy maktablarning ochilishi va asr oxiriga kelib fuqarolik maktablarini tashkil etish va h.k.larni sanab o’tish mumkin.¹⁷

1. 
   Zamonaviy ta'lim muassasalarining yaratilishi
   

Turli davrlarda Tanzimatga qadar davom etgan islohot harakatlari XVIII asrning birinchi yarmida boshlanganligini ta'kidladik. Usmoniylar imperiyasi tarixda XVIII asrning birinchi yarmida "lola davri" mavjudligi ma'lum. Damat Ibrohim Poshoning Elchixona orqali Yirmisekiz Chelebi Mehmedga Parijga yuborgan ko'rsatmalarida, Fransiyaning ta’lim tizimini o’rganish haqidagi bayonoti aynan Lola davriga oid edi. Demak, bu Lola davri G'arbga birinchi oyna ekanligini ko'rsatadi.
Ham ushbu elchilar orqali, ham boshqa aloqalar bilan ham amalga oshirilgan tadbirlar oxirida, 1727 yilda o'sha davr shayxi al-islomi "Lug’at, Mantiq, Hikmat, Hay'at va ularning nusxalarini yaratish va chop etiladigan kitoblarning mafkurasini o’rganishga bir nechta olimlar tayinlanish sharti bilan fatvo olish yo'li bilan bosmaxona tashkil etildi va kitob nashr etila boshlandi.
Shu bilan birga, fransuz Rocheford III tomonidan Ahmadga yetishmayotgan chet ellik harbiy muhandislar taklif qilindi.¹⁸
Usmonli armiyasining Yevropaga qarshi mag'lubiyatlarini davom etishi, armiyani isloh qilish va buning uchun yangi fanlarni biladigan zobitlarni tayyorlash uchun ba'zi maktablar va sinflarni ochish kerak edi. Ibrohim Muteferrikaning ogohlantirishi va turtkilari bilan islohot harakatlari ham boshlangan. Ibrohim Muteferrika o'sha paytda Yevropada endigina rivojlana boshlagan harbiy tartibni yaxshi bilganligi sababli, u ham Usmonli davlatida U oddiy askar yetkazib berish zarurati va ushbu askarni qanday tashkil qilish kerakligi to'g'risida nizom yozdi. Shunday qilib, 300 ga yaqin o'qitilgan askar bilan ta'minlandi, Biroq, Patrona Halil qo'zg'olonida bu askarlar ham yo'q qilindi.
Armiya talablari bilan Ahmed I davridan keyin ahvol yanada qiyinlashdi. Mahmud, lll. Mustafo, Abdulhamid I va Selim III davridagi munosabatlar harbiy islohot va u talab qilgan harbiy tayyorgarlik bilan bog'liq edi. Graf de Bonneval (Humbaracı Ahmed Pasha) Üsküdarda zamonaviy Humbarahane tashkil qildi va ushbu sohada texnik ta'lim olish uchun Hendesehane ochdi. Bu maktabda birinchi yillarda matematika sohasi mavjud emas edi bu kurs, 1761 yilda Mustafo III davrida Koja Ragip Pasha Fransiyadan olib kelgan kelib chiqishi venger Baron de Tottning tadqiqotlari natijasida, armiyaning taniqli shaxslari matematika sohasida o'qitilishini ta'minladilar. Shu jumladan matematika, dengiz, muhandislik va artilleriya fanlari dasturlarini ham o’z ichiga oldi. Abdulhamid I davrida, Tersane Mekteb-i Bahriye qurildi va mashhur matematik, Ismail Efendi bu maktabning o'qituvchisi etib tayinlandi.¹⁹
Bulardan ko'ra muhimroq ishlar boshlash kerak edi. Ruslar tomonidan Cheshmedagi Usmonli dengiz flotining yo’q qilinishi, o'sha davr texnikalariga muvofiq jihozlangan yangi dengiz flotining tashkil etilishi va ushbu galleonlarni boshqaradigan geografiya va xandasani biladigan zobitlarni tayyorlashni taqozo etardi. Shu maqsadda 1773-yilda Muxendishane-i Bahri-i Hümayun ochildi. Ushbu maktabdagi matematika va istehkom darslarining aksariyatiga ahamiyat berildi. Maktabga frantsuz tili o'qituvchilari va chet ellik mutaxassislar olib kelindi. Bundan tashqari, 30 nafar talabani Frantsiyaga yuborish to'g'risida shartnoma tuzildi. 1795-yilda Hasköyda tashkil etilgan Mühendishane-i Berri-i Humayun,armiya uchun texnik kadrlar tayyorlash uchun ochilgan. Bu yerda keng o'quv dasturlari dengiz muhandisligi bo'limiga tatbiq etildi va boshqacha tarzda artilleriya va kanalizatsiya kabi ixtisoslashtirilgan mavzular berildi. Selim III tomonidan e’lon qilingan maktab qarorining maqsadi, barcha o'quvchilar uchun zarur bo'lgan fanlarni o'rganish uchun o’quvchilarga barcha sharoitlarni yaratish va ta’minlash nazarda tutildi. Ushbu muhandislik markazi, boshqalarning fikriga ko'ra, madrasa ta'limidan butunlay ajralib turadigan G'arb maktablariga o'xshash birinchi oliy o'quv yurti bo'lgan muassasa hisoblanardi.²⁰
Talabalarning muhandislik maktablarida o'qish xarajatlari va ish yuritish ehtiyojlari davlat tomonidan qondirildi. Talabalar nimadan foydalanishlari kerak bo’lsa barchasi muhayyo qilindi. Kitoblar kutubxonadan berildi, o'qilganidan keyin yana olib ketildi va ularga ovqat berildi! Muhendishane-i Berri-i Humayunning shaxsiy bir qatorda kutubxonasi bor edi. O'qitish; Madrasa an'analaridan o'quvchilar darsga tayyorgarlik ko'rishlari, o'qituvchi ulardan birini eslatishi, rasmlar va namunalar qog'ozga o'yib yozilishi bilan farq qiladi. Bu frantsuz tizimiga juda yaqin edi. Muhandislik maktablarida eng muhim masala, Turkcha darsliklar yetishmasligi sababli, til va talabalar bu yerga asosiy bilimlarni olmagan holda kelishgan.
Selim III davrida nashr etilgan farmon bilan l806-yilda Tibhane qurilgan. Bu yerda nafaqat dengiz kuchlari, balki butun mamlakat uchun Shifokorlarni tayyorlash Sultonning buyrug'i edi. Tibbiyot sohasida Mahmud II davrida katta qadamlar tashlandi. Ikkinchi marta l827-yilda Tifhane, Tiphane-i Amire va Jerrahhane-i Ma'mureyya nomi bilan ochilgan shifokorlar tayyorlaydigan maktablar ma’lum. Bu maktab shifokor ehtiyojlarini qondirish uchun yuqori harbiy maktab maqomida tashkil etilgan muassasa edi.
Harbiy maqsadlar uchun ochilgan yana ikkita zamonaviy o'quv yurtlari; Muzika-i Humayun va Mekteb-i Harbiye edi. Müzika-i Hümayun, 1831-yilda tashkil etilgan. U musiqa biladigan saroy a'zolari va armiya guruhlarini tarbiyalaydi. 1834-yilda ochilgan Harbiy maktab, Yanichariylar qo’shini bekor qilinganidan keyin yangi konstitutsiya yollangan armiyaning ofitser ehtiyojlarini qondirardi.
1826-da Mahmud II davridagi yanichariylarning bekor qilinishidan bir tomondan, yangi armiya tashkiloti qilingangan bo'lsa, boshqa tomondan, ta'lim sohasida ba'zi muassasalar va maktablar tashkil etildi. Yuqorida aytib o'tilgan harbiy maktablardan tashqari Mahmud II davrida birinchi marta 1838-yilda Mekteb-i Maarif-i Adliyye tashkil etildi va Yaxshilash yo'li bilan umumlashtirish usullari ko'rib chiqildi.
G'arb mamlakatlaridagi misollar bo'yicha Usmonli davlat boshqaruvini huquqiy davlat sifatida tashkil qilishni o'ylab, Mahmud II 1834-yilda Meclis-i Vala-yi Ahkam-ı Adliyye va bunga parallel ravishda Bab-i U Al-da Dar-ı Shura-yi Bab-ı Ali ni tashkil etdi. Boshlang'ich maktablar 1826-yilda tashkil etilganligi ma’lum. 1838 yilda Evkaf-ı Hümayun Nezareti, Meclis-i Umar-i Nafia kabi mamlakatdagi qishloq xo'jaligi va sanoat muassasalarinirivojlantirishga qaratilgan yangi maktablar tashkil etildi.
Ko'rinib turibdiki, Usmonli davlat arboblari, XVIII asrning boshidan boshlab Yevropa davlatlari ustunlikni faqat harbiy sohada ko'rdilar va masofani yopish uchun harbiy muassasalarni ko’paytirdilar. Ular ta'lim uslubiga ko'ra takomillashtirishni yetarli deb topdilar. Ma'muriy va jamiyat sohalarida islohotlar faqat yanichariylar qo’shini tugatilgandan keyingina mumkin bo'ldi. Nima uchun ta'lim muassasalari G'arb misolida ochildi, diniy ta'lim beradigan maktablar tomonidan tashkil etilgan yangi maktablar shakli quyida tushuntirilgan.