Bajardi: abdishukurov behzod tekshirdi: qodirov z

1.2 Usmonli ta'lim-tarbiya muassasalarining tajribasi to'g'risida tahlil
Bu yerda 1703-yilgacha an'anaviy Usmonli ta'lim muassasalarida G’arbda mavjud bo’lgan ta’lim muassasalarda o’qitilayotgan va o’rgatilayotgan yangicha g’oyalar va ta’lim sohalari bilan hamohang bo’lish uchun Usmonli muassasalari tahlil va talqin qilingan va birinchi marta aloqalar o’rnatilgan. Keyinchalik ushbu muhim jihatdan tahlil ta'limdagi modernizatsiya liniyasiga amal qilish imkoniyatiga ega bo'ladi. Bu yerda aniqlangan 1703-sana nisbiy sana hisoblanadi. Yevropaga kirib kelgan Usmonli davlati G'arbdan ajralib turmadi. Shuning uchun, G'arb bilan birinchi aloqalar Bu odamlarga qarab farq qiladi. Buni baholash keyingi bobda amalga oshirilganligi sababli, bu yerda faqat muassasalar bo'yicha umumiy tahlil qilingan.
Turk, islom va mahalliy madaniyat Usmonli imperiyasining ijtimoiy va madaniy hayotidagi uchta omil kamchilik va mo'llik darajasi joy va vaqtga qarab farq qilishi mumkin. Ammo jamiyat va uning hayotida va ayniqsa muassasalarida Islom madaniyati ta'siri ko'proq edi.
Darhaqiqat, Usmonlilar o'zlarini Islom bilan tanishtirishgan. Shuning uchun ta'lim muassasalarining asosini islom dini va madaniyati tashkil etdi. Biroq, Usmoniylar ushbu muassasalarni boshqa islomiy mamlakatlarga qaraganda mukammalroq va shu bilan birga madaniylashtirgan edilar. Uning hayotidagi turli xil elementlarni birlashtirib, ular unga Usmonli xarakterini berishdi. Jamg'armalar tomonidan qo'llab-quvvatlanadigan maktablar har tomonlama o'qitgan va bolalarni islomiy intizomga muvofiq o'rgatgan. Madrasalarda olimlar tomonidan Islom va undan tashqari falsafa o'qitilgan va islomdan kelib chiqqan fan sohasiga aylandilar. Enderun esa ko'p sonli askarlarga ega va o'ziga xos muassasa sifatida fuqarolik ma'murini tayyorlardi.
Biroq, dinning ta'limga ta'siri nafaqat Usmonlilar masalasi edi. Aslida, bu davrda G'arb ta'lim tizimida diniy motivlar ham ancha yuqori bo'lgan. Masalan, qadimgi madaniyat nasroniylik ta’limoti orqali qabul qilingan va dinga mos kelmaydigan masalalar olib tashlangan. Diniy bilimlar (grammatika), Xristianlikni himoya qilishda, Ritorika (ravon nutq) va Dialektika (munozara) kabi "trivium" elementlari esa Mifologiyani rad etishda va nasroniy vahiylarini isbotlash uchun adabiyot va filologiya ishlatilgan. O'rta asrlarda Aristotelning taqqoslash mantig'i ustun bo'lgan va Ushbu tizim odatda "sxolastik" , cherkov va "monastir maktablarida dars beradigan o'qituvchilar" sxolastistlar "deb nomlangan. Ammo yuqorida aytib o'tilgan holat G'arb ta'lim muassasalarida uzoq davom etmadi. Asrlar o’tgach ketma-ket Uyg'onish, Islohot, Gumanizm davrlari keyinchalik, ma'rifat davri paydo bo'lishiga olib keldi va Yevropa o'rta asr zulmatidan xalos bo'ldi. Usmonlilarda rivojlanish sust edi. G'arbda ta'sirini yo'qotgan Aristotel usuli XIX asrning boshida ham Usmonlilarning ta'lim muassasalariga ta'sir ko'rsatishni davom ettirdi.
Yuqorida Usmonli ma'lumotli umumiy tahlil qilingan va biz ularning ba'zi xususiyatlariga e'tiborni qaratmoqchimiz, shunda ta'lim muassasalarining haqiqiy xususiyatlarini tushunishimiz mumkin. Ta'lim muassasasi haqiqiy muassasa ekanligini aniqlash uchun uning o'ziga xos xususiyatlari ochib berilishi kerak. Usmonli imperiyasida davlat arboblari tarbiyalangan madrasalar ushbu jihatlarni eng muhim institutlardan biri sifatida ko'rib chiqish, uning tarixdagi ahamiyati va o'rnini aniqlash va qanday rivojlanishni ta'qib qilish muhim jihatlar sirasiga kiradi. Bu yerda bitta fikrni ta'kidlab o’tish kerak. Bu madrasani Yevropadagi universitetlar bilan chambarchas tashkil etishdan kelib chiqqan holda, unda O'xshashlik yo'q Madrasaning tashkil etilishining sababining Yevropa universitetlaridan farq qilishi, uning boshqasidan farqli ravishda tashkil qilinishiga sabab bo'ldi. Usmonli madrasalari avvalgilarining davomi. Shu sababli uning asosini Yevropada emas, balki Saljuqiylar va arablar faoliyati tashkil etadi. Usmonli madrasalari va muassasalar yo'qligini aniqlash uchun yuqorida aytib o'tilgan beshta xususiyatga ko'ra tekshirib ishlaymiz.¹²
Iznikda tashkil etila boshlangan Usmonli madrasalari ixtisoslashdi va vaqt o'tishi bilan asta-sekin ajralib turdi. Buni yanada tizimli isloh qilish Mehmed II davrida sodir bo'lgan. Fotihning ilmga bo'lgan alohida qiziqishi Usmonli madrasalarida aqliy ilmlarni rivojlantirish bilan bir qatorda ko'chirilgan fanlarni rivojlantirishga olib keldi. Fotih davrining eng taniqli olimlarini Istanbuldagi madrasalarda to’pladi va ulardan shaxsiy darslar olib, uni ilm markaziga aylantirdi. Fotih, usmoniylar tomonidan shu vaqtgacha asos solingan eng katta madrasa Fotiha madrasasiga asos solgan. Ushbu madrasa tashkil etilishi bilan madrasalar va ular orasidagi tabaqalanish ham aniq bo'ldi. Ikki chiqarib tashlangan va kiritilgan ajratilgan madrasalarda asosiy tayyorgarlik bilimlari va ilmiy ishlar, birinchisida Arab tili va boshqa asosiy bilimlar ta'qib etilishi mumkin bo'lgan darajada berilgan, ikkinchisida esa yuqori darajadagi fan o'qitilgan. Shu sababli Fotih madrasasi nazariy bilimlarni ishlab chiqarishda yuqori darajada edi. Fotih tomonidan asos solingan madrasa Sulaymoniya nomi bilan tashkilot jihatidan eng yuqori darajaga ko'tarildi¹³
Madrasalar, yuqorida aytib o'tilganidek, o'sha davrdagi Yevropa universitetlari kabi ma'lum bir dastur bo'yicha ta'lim olib borishgan. Darhaqiqat, ushbu ikki muassasa dasturlari o'rtasida muhim o'xshashliklarni topish mumkin. Yevropa Trivium doirasida, ilohiyotdan tashqari universitet dasturini tashkil qilardi. Kvadriviydagi arifmetika, geometriya, astronomiya va musiqa kabi yetti kursning madrasa dasturlari bilan o’xshashligi bor edi. Dasturda umumiy qoidalar mavjud edi. Eng muhim farq shundaki, ilm-fan va falsafa ilohiyotni qo'llab-quvvatlash uchun madrasa ta'limida ishlatilgan.
Ikkinchidan, "ruxsatet" nomli diplom berilib, unda dasturga muvofiq madrasalarda o'qitiladigan kurslarning tavsifi va avtorizatsiya bergan professorlarning ismlari yozilgan.
Uchinchidan, madrasalarda ta'lim oluvchilar va ularning vazifalari ularning diplomlariga muvofiq belgilanardi. Qaysi darajadagi madrasa litsenziyasiga ega talabalar qaysi darajada professor bo'lishadi yoki shahar qanchalik katta qozi yoki qalam egasining qaysi darajasi bo'ladi u ish bilan ta'minlanishi madrasa ishlariga bog’liq edi.
To'rtinchidan madrasalar, o'zlarining kabi bilimlarni ichkaridan tarbiyalash orqali ularni ko'paytirish uchun doimiylik ta'minlandi. Madrasa ichida ma'lum bir ilmiy hokimiyat tuzilishi mavjud edi.
Va nihoyat Usmonli madrasalari davlatga zarur bo'lgan barcha turdagi davlat so'rovlarini ko'tarish uchun ma'lum bir dasturga amal qilishdi. Madrasalar poydevor sifatida tashkil etilganligi sababli, poydevor hujjatida ko'rsatilgan printsiplarga muvofiq amalga oshirildi. Bu butunlay ilmiyot tashkilotiga tegishli edi. Madrasalarda o'qitish uning a'zolari Seyfiya a'zolariga nisbatan juda ko'p afzalliklarga ega edilar. Professorlar menejment va ilmiy erkinlik nuqtai nazaridan juda rivojlangan edilar.
Enderun maktabidan esa ma'lum bir maqsad uchun diplom berish talab qilinardi. Dasturga muvofiq ta'lim berish va bitiruvchilar ishlash joylarini belgilash nuqtai nazaridan u oliy o'quv yurtining o'ziga xos xususiyatlariga ega edi. Biroq, Enderunda o'qitish ixtisoslashgan emas. akademik vakolatlarning tuzilmasligi kabi muammolar hisoblanadigan.
Boshqa tomondan, boshlang'ich maktablar eng past darajadagi madrasa va Enderun maktablarini tashkil etib, bolaning jamiyatdagi ijtimoiylashuvini amalga oshirishga harakat qilmoqda edilar.
Usmonli davlatining rasmiylashtirilgan tuzilishi XVI asrda moddiy jihatdan va ma'naviy jihatdan uni dunyoning eng buyuk davlatlaridan biriga aylantirdi. Madrasa va Enderun ushbu tartibni takrorlay olishdi. Usmonli imperiyasi tashkil topgandan buyon mamlakat donoligi va adolat hayotida bevosita hukmronlik qilgan, shuningdek ma'muriyatda qisman hukmronlik qilgan madrasalar ma'murlar, qozilar va mutaxassislarni tayyorlash orqali foydali xizmatlarni olishlari aniq edi.
Usmonli imperiyasida, ayniqsa Tanzimatga qadar, davlat mulozimlari uchun uchta asosiy mashg'ulot usuli mavjud edi: 1- Madrasa usuli, 2- Ordu usuli (Yangiyer qarori, Timar Sipohiysi), 3- Enderun usuli. Usmonli davlati, XVII asr oxiriga qadar ilm-fan va bilimlarning yagona muassasalari bo'lgan madrasalari va o'z ma'muriy va harbiy tashkiloti bilan muvaffaqiyatga erishdi. Chunki o'sha paytda Yevropa feodalizm kurashlaridan endigina chiqqan edi va Yevropa xalqlari cherkov bosimi ostida o'zlarining milliy onglarini hali topmagan edilar. Shu sabablarga ko'ra u Usmonli imperiyasi uchun xavf tug'diradigan darajada emas edi.
Ammo Uyg'onish davri bilan Yevropada yangi davr ochilmoqda edi. Bekon, XVII asr boshida, ekspertizasiz va tortishuvsiz qabul qilingan Printsiplardan natijalar olishni maqsad qilgan sxolastik mentalitetga birinchilardan katta zarba berdi va buning o'rniga, odamning o'zini tekshirish va kuzatish orqali qonuniyatlarni va tabiat sirlariga kirishni topish mumkinligini isbotladi. U empirik uslubni, ya'ni fikrga cheksiz ufqlarni ochadigan va yoritadigan tafakkur uslubini qo'ydi. Bekon Dekart yakunlagan va tan olgan haqiqatlarni tekshirish va yangi haqiqatlarni kashf etish uchun kuchli usulni taklif qildi.¹⁴
Ilmiy kashfiyotlar va ularni sanoatga tatbiq etish, bosmaxona ixtirosi, diniy islohotlar Yevropa xalqlarini yuksaltirdi va shu tariqa yangi ilm-fan va texnika bilan jihozlangan, yangi g'oyalar bilan oziqlangan Usmonli imperiyasini ortda qoldira boshladi.
Boshqa tomondan, ta'limning kelajagi ko'p jihatdan fanning taqdiriga bog'liq va ilm-fan sohasida yangi o'zgarishlar ham ta'lim sohasida tafakkurda usul o'zgaradi, chunki u o'zini namoyon qiladi, Rabelais, Montaigne, Komenius, Russe kabi buyuk o'qituvchilar; maktab dunyosida inqiloblarni amalga oshirishga qodir yangi o'qitish tamoyillari va usullarini joriy qildilar.
Shubhasiz, ular o'sha davr maktablarida darhol amalga oshirilgan deyish qiyin. Yangi usullarning to'liq qo'llanilishini da'vo qilish mumkin emas. Bu davrlarda Yevropa mamlakatlarida ta'lim ahadil bilan olib borilgan, ta'lim milliy bo'lgan xarakterga ega edi. Maktablarda dinning ta'siri olib tashlanmadi. Ammo maktablarda ona tili va hisoblash, tarix, geografiya, fizika bilan bir qatorda va tabiat fanlari ham o'rgatilgan edi.¹⁵
Yevropa O'rta asr zulmatidan xalos bo'lib, yangi ilmiy kashfiyotlar qilganida, xususiyatlari yuqorida tasvirlanishga harakat qilingan Usmonli imperiyasi, Mehmet II tomonidan asos solingan Sulaymoniya madrasalari bilan eng yuqori darajaga ko'tarildi. Madrasalar ham bu sulton davrida muassasalar yomonlashgan davrdir. Ushbu tadqiqot madrasalarning yomonlasha boshlagan burchaklarini tekshirishni maqsad qilmaganligi sababli, bu yerda asosiy maqsad kiritilmagan Ammo, madrasalarda pasayish umuman yo'q bo'lib ketishi yoki ikkinchi o'ringa tushgani uchun talabalarni yollash, o'qitish tashkilotdagi uzilishlardan, masalan, a'zolarni tayinlashdan, bilimlarni ishlab chiqarishni ta'minlaydigan asosiy dinamikadan uzoqlashish va h.k. sifatida aniqlashimiz mumkin. Ushbu sabablardan tashqari, aytib o'tilishi mumkin bo'lgan boshqa barcha sabablar, asosan, institutsionalizatsiyadan chiqib ketish natijasidir
Darhaqiqat, Usmonli imperiyasidagi Ilmiye sinfi bilan bir qatorda boshqa muassasalarda ham turg’unlik boshlanganini ko'rish mumkin. Chunki davlat barcha institutlari bilan bir butundir. Davlat institutlaridagi ushbu illatlarga qarshi davrning yetakchi davlat arboblari shular qatorida turli xil choralarni ko'rishga harakat qilishdi. Ammo mavjud Muassasa nuqsonlarini yaxshilashga qaratilgan harakatlar to'g'ridan-to'g'ri G'arbdan kelib chiqmagan, chunki Usmonlilar G'arbdan xabardor bo'lib, davlat G'arbdan allaqachon ustun ekanligini qabul qilishgan.
Enver Ziyo Kara ta'kidlaganidek, Nevshehirli Damat Ibrohim Poshodan oldin ko'plab islohot tadbirlari o'tkazilgan va amalga oshirilgan. Uning maqsadi kuchga asoslangan davlatning yomonlashib borayotgan tartibini takomillashtirish va yangilashdir. Bu usullar na ularning tadbirkorlarida va na islohot harakatlarida Yevropaning ta'siriga ega bo'lmagan harakatlardir.
Natijada, Usmonli imperiyasi o'zining institutsional salohiyati bilan buyuk davlatlardan biri edi. Ilmiyye tashkiloti esa eng asosiy muhim muassasa edi. Biroq, Usmonli imperiyasi, G'arb bilan aloqalari va G'arbda sodir bo'layotgan narsalarga befarq emas edi. Chunki, geografiya sifatida U G'arb bilan chambarchas bog'liq edi va G'arbdagi o'zgarishlardan sayyor savdogarlar, diplomatlar, qochqinlar va boshqalar orqali xabardor qilingan. Ammo G'arbga nisbatan moddiy va ma'naviy jihatdan o'z davrining eng kuchli davlatlaridan biri hisoblangan Usmonlilar G’arbga past nazar bilan qarar edilar. Bu munosabat Usmonlilarning G'arb ilmi va texnologiyasiga munosabati qanday bo'lganligining eng yorqin namunasidir. Usmonli G'arbdan xabardor edi, lekin G'arbga nisbatan tanlangan munosabatda edi, va G'arbda sodir bo'layotgan voqealarning asl sabablarini bilmaganga o'xshaydi, chunki u har urushda doimiy ravishda mag'lubiyatga uchradi.
Ushbu tergovlarning barchasidan quyidagi xulosaga kelish mumkin; an'anaviy Usmonli institutlarini yaratish va rivojlantirishda G'arb deyarli hech qanday ta'sirga ega emas edi. Ushbu muassasalar bo'yicha Yevropa va uning texnikasi Usmonlilarga ta'sir ko’rsatdi, diniy ta'lim qanday shaklga ega ekanligini va unga e’tiborni ko’rsatib berdi.¹⁶