Balalar psixologiyasi kk

 
 
A`debiyatlar. 


«Bolalar psixologiyasi va uni o`kitish metodikasi» Z. Nishanova, G. Alimova. T- 2006 


«Psixologiya vospitaniya» 1991. 


«Zadacha i uprajnenie po detskoy psixologii» Kokov, Kalkova. M-1991. 
 

---

10
Tema: Erte balaliq da`wirinde psixologiyaliq rawajlaniwi. 
Joba: 
1. Balanin` ju`rip u`yreniwi ha`m onin` rawajlaniwina ta`siri. 
2. Predmetli is ha`reket balanin` erte jas da`wirinlegi jetekshi xizmet tu`ri sipatinda. 
Bul da`wirdegi balalar tiykarinan o`z is ha`reketlerin oylap otirmaydilar, sebebi is ha`reketler o`zgermeli 
boladi. Misali, balanin` jilawin ha`m jilawdan toqtatiw tez o`zgeredi. Erte da`wirde ballada o`z jaqinlari anasi, 
atasi, ta`rbiyashisina degen muhabbat qa`liplesedi. Erte balaliq da`wirinde bul muhabbat basqa formag`a o`tedi. 
Endi bala o`z jaqinlarinan maqtaw aliwg`a ha`reket etedi. Ata- analar ta`repinen balanin` qatti- ha`reketleri ha`m 
jeke o`zgesheligine beriletug`in unamli emotsional bahalari olarda o`zlerinin` uqip ha`m mu`mkinshiligine degen 
isenimdi qa`liplestiredi. Ol ata- anasina qatti baylanip qalg`an bolip a`depli boladi. A`ne usi baylanis sebepli 
balanin` tiykarg`i mu`ta`jlikleri qanaatlandiriladi. Anasi janinda bolg`an balalar ko`p ha`reket etediler ha`m 
ortaliqti u`yreniwge ha`reket etediler. Bul da`wirde bala o`zinin` atin jaqsi o`zlestiredi. Bala barqulla atin 
qorg`aydi, oni basqa ati menen shaqirg`anda naraziliq bildiredi.
1. Shaxstin` qa`liplesiwi sharayatlari, qarim-qatnas bala shaxsinin` rawajlaniwinin` tiykarg`i faktori. 
Shan`araq ortalig`inin` bala shaxsinin` rawajlaniwina ta`siri. Bala ha`m balalar ja`ma`a`ti baylanisi. 
2. Baqsha jasindag`i balanin` o`zin-o`zi an`lawi motivatsiyaliq tarawinin` rawajlaniwi. U`lkenlerdin` 
baqsha balalarina o`zin bawalah sezimin qa`liplestiriwge ta`siri. 
3. Baqsha balasinin` emotsionalari ha`m sezimleri. Ontogenezde emotsiya ha`m sezimlerdin` 
rawajlaniwdin` uliwma nizamlari. Baqsha jasinda joqari sezimlerdin` rawajlaniwi. Muxabbatqa za`ru`rlik. 
qorqiw sezimi. 
4. Erk tarawinin` rawajlaniwi baqsha jasindag`i balalarda erkli xizmettin` payda boliw etaplari. Erk 
rawajlaniwinin` shaxsiy aspektleri. 
5. Baqsha jasinda uqipliliqtin` rawajlaniwi. A`meliy uqipliliqlardin`, arnawli uqipliliqlardin` rawajlaniwi. 
6. Shaxstin` a`deplilik sipatlarinin` qa`liplesiwi. Olardin` rawajlaniwinin` sha`rt-sharayatlari. U`lkenler 
ta`repinen qabil etiliwge umtiliw. Negativ quliqlardin` payda boliwi (o`tirik ha`m o`jetlik). Bala shaxsinin` 
qa`liplesiwinde etikaliq etalonlardin` roli. 
3 jasqa shekem bolg`an balalardin` psixik rawajlaniwindag`i tiykarg`i jan`a o`zgerisler. 
Jas da`wirleri
Biliwi
Ha`reketi
Qarim- qatnasi. 
3 jas
So`ylewdin` qa`liplesiwi. Obrazli 
oylawdin` 
da`slepki 
ko`rinisi 
a`tiraptan o`zin ajiratiwi.Qatan`liqti 
an`law. 
Qol 
predmeti 
ha`reketlerdin` 
rawajlang`anlig`in 
o`z 
isha`reketlerin 
erkin 
basqariwdin` ko`rinisleri. 
O`z- o`zin an`lawdin` 
ju`zege keliwi da`slepki 
moralliq nizamlardi iyelewi. 
2 jas 
Aktiv so`ylewdi tu`siniwi ha`m 
o`zinde ju`zege keliwi. 
Qol 
ha`m 
ayaq 
funktsiyalarinin` 
aniq 
belgilewi. 
Xarakter 
tiykarlarinin` 
qa`liplesiwi. 
1jas 
So`ylegenin tu`siniwdin` da`slepki 
belgileri. 
O`z betinshe tik turiw 
ha`m ju`riw. 
So`ylewdin` 
qolayli 
da`slepki belgileri. 
10 ayliq
Baylanis 
reaktsiyasin 
ju`zege keliwi jat ortaliq 
ha`m 
tanimaytug`inlar 
arasinda qiynaliw. 
8 ayliq 
Sensamator 
intellektin` 
ju`zege 
keliwi. 
Tayanip ju`riwi 
Jest, mimika, pantamimika 
ja`rdeminde noverbal qarim-
qatnas 
7 ayliq 
Ja`rdem menen turiwi 
5 ayliq 
Ja`rdem menen otiriwi 
3 ayliq 
Ko`riw uqiplilig`inin` qa`liplesiwi 
Jan jaqqa qarawi 
Ananin` ku`lkisine juwap 
qaytariwi 
2 ayliq 
Ananin` 
dawisina 
basqa 
dawislardan ajratiw 
1 ayliq 
ha`reketlerdi baqlawi 
 
U`lkenlerdin` bala menen etetug`in qarim- qatnasi onin` o`zin jeke shaxs sipatinda an`lawdin` 
baslaniwina mu`mkinshilik beredi. Bul protsess a`ste- a`ste a`melge asadi.U`lkenlerdin` bala menen qanday 
mu`na`sebette boliwina qarap onin` o`z menin an`lawi. Erterek yamasa keshrek ju`zege keliwi mu`mkin. 3 
jastag`i bala o`zinin` mu`ta`jliklerin qanaatlandiriwi mu`mkin bolg`an sub`ekt dep biledi ha`m bul onin` mag`an 
ber, ko`ter, mende baraman, siyaqli talaplarinda ko`rinedi. 3 jasli balalar o`zlerin basqalar menen salistirip 
baslaydilar, bunin` na`tiyjesinde balalarda o`zin bahalaw payda boladi.Usi da`wirden baslap balalarda g`a`rezsiz 

---

11
boliw mu`ta`jligiju`zege keledi ha`m bul olardin` o`zim etemen, siyaqli so`zlerinde ko`rinedi. 3 jastag`i krizis 3 
jasqa kelip bala o`zin u`lkenler menen salistirip baslaydi ha`m u`lkenler etiwi mu`mkin bolg`an, olar isley 
alatug`in ha`reketlerdi islewge umtiladi. Men u`lken bolsam mashina aydayman, men sizge u`lken tort alip 
kelemen, menin` ju`z quwirshag`im boladi siyaqli isteklerin usi bu`gin a`melge asiriwg`aha`reket etedi. 
Ko`binese bunday qa`siet qatan`liq menen o`jertlik jaratiladi. Bul o`jetlik u`lkenlerge bildirilgen unamsiz is- 
ha`reket boladi. Bala o`zinin` o`z betinshe ha`reket ete aliwina an`lag`an waqittan baslap, onda G`o`zim 
etemenG` baslanadi. Ha`m bul ja`ne qatan`liq,onsetlik tu`rinde ko`rinedi. 3 jastag`i krizis bala shaxsinin` belgili 
da`rejede rawajlang`anlig`i ha`m u`lkenler isleytu`g`in is- ha`reketlerdi ete almag`anin an`law na`tiyjesi 
esaplanadi. Krizis da`wirindeju`zege keletug`in qa`sietler erk uqip ha`m basqada o`zgeshelikler oni shaxs bolip 
qa`liplesiwine tayarlaydi. 
Baqsha jasindag`i balalardin` jeke basinin` qa`liplesiwine ko`re, bul da`wirdi 3 basqishqa ajiratiw mu`mkin. 
1. Da`wir bul 4-5 jas aralig`inda bolip bala emotsional ta`repden o`zin o`zi basqariwdin` bekkemleniwi menen 
baylanisli. 
2. Da`wir bul 4-5 jasti qurap marolliq jaqtan o`zin o`zi basqariw. 
3. Da`wir jeke is bilermenlik ha`m iskelik qa`siyetinin` qa`liplesiwi, menen xarakterlenedi. Mektepke 
shekemgi da`wirde a`deplik tu`sinikleri barg`an sayin qatan`lasa baradi. A`deplik tu`sinikler tiykari sipatida 
olardin` ta`lim ta`rbiyasi menen shug`illanip otirg`an u`lkenler sonin` menen birge ten` qurlarida boliwi 
mu`mkin. Moralliq ta`jiriybeler tiykarinan qarim qatnas, baqlaw eliklew protsesinde sonin` menen birge 
u`lkenlerdin` a`sirese analardin` qoshemeti qarsiliqlari ta`siyrinde o`tedi ha`m bekkemlenedi. Bala ba`rqullabaha 
a`sirese maqtaw aliwg`a ha`reket etedi. Bul baha ha`m maqtawlar balanin` jetiskenliklerge erisiwi bolg`an 
ha`reketlerinin` rawajlaniwinda sonin` menen birge onin` jeke o`miri ka`sip tan`lawinda a`hmiyeti og`ada ulli.
3-3,5 jaslarlar aralg`inda balalardin` o`zlerinin` jetiskenlik ha`m a`wmetsizliklerine o`z mu`na`sebetlerin 
tiykarinan olardin` o`zlerine beretug`in bahalari tiykarinda qa`liplesedi. Al 4 jasli balalar o`z mu`mkinshiliklerin 
real bahalay aladi. Biraq 4-5 jasli balalar jeke o`zgeshiliklerin an`lawg`a ha`m bahalawg`a iye emes. Sonni 
menen o`zleri haqqinda ma`lim bir sheshimdi Bere almaydi. O`z-o`zin an`law uqibi u`lken baqsha jasinan 
rawajlanip aldin ala ol qanday bolg`anini ha`m keleshekte qanday boliwin pikirlep ko`riwge ha`reket etedi. Al 
bul balalar beretug`in G`men kishkene waqtinda qanday bolg`anmanG` men u`lken bolg`animda qanday 
bolaman siyaqli sorawlarda ko`rinedi. Keleshek haqqinda pikir ju`ritip balalar erten` ku`shli batir aqilli ha`m 
basqada adamgershilikli paziyletlerge iye boliwg`a ha`reket etedi. Kishi ha`m orta baqsha jasindag`i bala 
xarakterinin` qa`liplesiwi dawam etedi la balalardin` u`lkenler xarakterin baqlaw tiykarida payda boladi. Usi 
jillardan boslap balalarda a`hmiyetli esaplang`an er o`zbetinshelik, jetekshilik siyaqli a`hmiyetli jeke 
o`zgeshelikler rawajlana baslaydi. Bul jastag`i balalr jeke basinin` qa`liplesiwinde olardin` ata analari 
haqqindag`i pikirleri ha`m olarg`a beretug`in bahalari og`ada a`hmiyetli. 
Ulli rus pedagogiki Lesgafttin` pikirinshe, adamlardin` baqsha jasindag`i da`wiri sonday bir basqish bul 
da`wirde balalarda xarakter qa`siyetlerinin` u`lgileri qa`liplesip moralliq xarakterdin` tiykarlari ju`zege keledi. 
Baqsha jasindag`i balalardin` ko`zge taslanip turiwshi o`zgesheliklerinen biri, olardin` ha`reketshen`ligi ha`m 
eleklewi. Bala xarakterinin` tiykarg`i nizamliq sonday ko`rsetiw mu`mkin. Bala barqulla iskerlik ko`rsetiwdi 
talap etedi, biraq ol iskerlik na`tiyjesinen emes, al xizmettin` birdeyliginen sharshaydi. U`lkenler ha`m 
ten`qurlari menen bolg`an mu`na`sebet arqali bala a`dil normalari, adamlardi an`lawi, sondayaq, unamli ha`m 
unamsiz mu`na`sebetler menen tanisa baslaydi. Baqsha jasindag`i bala endi o`z denesin jaqsi basqara aladi. 
Onin` ha`reketi bala bul da`wirde balanin` so`ylew uqibi tez rawajlana baslaydi. Ol jan`aliqlardi iyelewge 
qarag`anda o`z belgilerin bekkemlewge mu`ta`jlik sezedi,o`zi bilgen ertekti qayta-qayta esitiw ha`m bunnan bul 
da`wirdegi balalarg`a ta`n o`zgeshilik bolip tabiladi.
Baqsha jasindag`i balalardin` mu`ta`jlikleri ha`m qizig`iwlari tez pa`ti menen o`sip baradi. Bul aldin ala 
mu`ta`jligin sheshiw mu`na`sebetinde boliw kerek. Baqsha jasindag`i balalar so`ylew uqibin bir qansha toliq 
o`zlestirgenleri ha`m ha`dden tisqari ha`rektshenligi sebepli olarda o`zlerine jaqin bolg`an u`lken adamlar ha`m 
ten`qurlari menen mu`na`sebetde boliw mu`ta`jligi tuwiladi.Olar tar ja`ma`a`tten ken`rek ja`ma`a`ttegi 
mu`na`mebetleri umitila baslaydi.Olar endi qon`si qobalardin` balalari menen ha`m topar bolip oynawg`a 
ha`reket etedi.
Ha`mme na`rseni bilip aliwg`a bolg`an mu`ta`jlik ku`sheyedi. Baqsha jasindag`i balalar minezine ta`n 
bolg`an ku`shli mu`ta`jliklerden ja`ne biri onin` ha`r na`rseni jan`aliq retinde ko`rip oni ha`r ta`repleme bilip 
aliwg`a umtiladi. Baqsha jasindag`i balalar o`mirinde ha`m olardin` psixik ta`repten o`siwinde qizig`iwdin` roli 
u`lken. Qizig`iw mu`ta`jlik siyaqli Balani qandayda bir iskerlikke iyteriwshi faktor.Sonin` ushin qizig`iwdi biliw 
protsesi menen baylanisli bolg`an quramali psixik qubilis dese boladi. Balanin` kamal tabiwinda qizig`iwdin` 
a`hmiyeti bala qiziqqan na`rsesin ilaji barinsha teren`rek biliwgeumtiladi ha`m uzaq waqitqa deyin qiziqqan 
na`rsesi menen shug`illaniwdan zerikpeydi. Al bul o`z na`wbetinde balanin` diqqati ha`mdeerki siyaqli 
qa`siyetlerin o`siriwge ha`m bekkemlewge ja`rdem beredi. 
Mektepke shekemgi jas da`wiri balalar ushin u`lkenler beretug`in bahalar ju`da` za`ru`r. Balalar 
birinshi gezekte ruwhiy a`dep norma ha`m qag`iydalarin, o`z waziypalarina mu`na`sebet, ku`n rejesine boysiniw 
haywan ha`m zatlar menen mu`na`sebette boliw formasin iyeleydi. Bunday normalardi iyeley bul jastag`i 
balalar ushin qiyin esaplanip olardi jaqsi o`zlestiriwi syujetli rolli oyinlar ja`rdem beriwi mu`mkin. Baqsha 
jasinin` aqirlarina kelip ko`pshilik balalarda aniq bir morolliq ko`z qaraslar payda boladi sonin` menen birge 

---

12
adamlardag`i mu`na`sebet menen baylanisli bolg`an jeke sipatlardi qa`liplesedi. Adamlarg`a bolg`an diqqat 
itibar miyriban boliw qa`siyeti bolip esaplanadi. U`lken jastag`i balalar ko`p jag`daylarda is ha`reketler 
sebeplerin tu`sindirip bere aladi.
Baqsha jasindag`i balalar sezimleri ha`m onin` o`siwi. Baqsha jasindag`i balalarda unamli ha`m 
unamsiz sezimler ku`shli ju`da` tez ko`rinedi. Bul jastag`i balalardin` sezimleri ko`p ta`repten olardin` organik 
mu`ta`jlikleri qanaatlandiriliwi ha`m qanaatlandirmawinda menen baylanisli. Bul mu`ta`jliklerdin`
qanaatlandirmaslig`i sebebi ballada jag`imsiz izalaniw sezimlerin qozg`atadi. U`lken baqsha jasindag`i balalarda 
ma`jbirlik sezimi G`ne jaqsiG` G`ne jamanG`lig`in an`lawlari menen olardin` moralliq ko`z qaraslari arasinda 
baylanis bar. U`lken adamlar ta`repinen buyirilg`an tapsirmani islegende quwanish sezimleri payda bolsa, 
qandayda bir ta`rtip qag`iydani buzip qoyg`anda o`zinen o`kpelew sezimi tuwiladi.
Sonin` menen birge baqsha jasindag`i balalar da, ruxiy sezimlerden dosliq ja`ma`a`tshilik sezimleride 
ju`zege kele baslaydi. Balanin` baqsha jasindag`i da`wirinde estetik sezimlerdin` payda bolg`anin a`sirese 
olardin` suliw taza kiyim bas kiygenlerinde aniq ko`riwmu`mkin. 4-5 Balanin` mektepte tabisli oqiwi ko`p 
ta`repten olardin` mektepke tayarlig`i da`rejelerine baylanisli.
Baqsha jasindag`i balalar u`lkenlerdin` ja`rdemi menen su`wretlerdi analitik tu`rde qabil etiw uqibina iye boladi.
Balalar su`wretlerdi qabil etip atirg`anda u`lkenler tu`rli sorawlar menen olardi analizlewge u`yretiwleri tiyis.
Bunda tiykarinan balalar diqqatin. 
1. Su`wrettin` ma`nisin (syujetin) tuwri qabil etiwde. 
2. Su`wrettin` uliwma ko`rinisinde ha`r bir sizilg`an zatlardin` ornin duris qabil etiwde. 
3. Sizilg`an zatlar ortasindag`i mu`na`sebetletdi tuwri qabil etiwge qaratiw kerek. Diqqat ha`r qanday 
xizmetimizdin` barqulla joldasi esaplanadi. Sonin` ushin diqqattin` adam o`mirindegi a`hmiyeti og`ada u`lken.
Baqsha jasindag`i balalar diqqati eriksiz boladi. Baqsha jasindag`i balalarda erikli diqqattin` o`sip bariwi ushin 
oyin u`lken a`hmiyetke iye. Oyin waqtinda balalar diqqatlarin bir jerge toplap, o`z uqipliqlari menen belgili 
maqsetlerdi alg`a su`rediler.