Balalar psixologiyasi kk

 
Ta`kirarlaw ushin sorawlar. 
•
Balalar psixologiyasin u`yreniwde metodlardin` a`hmiyeti nede. 
•
Tiykarg`i metodlarg`a qaysi metodlar kiredi. 
•
Baqlaw metodi haqqinda aytip berin`. 
•
Ta`jiyrebe metodi neshege bo`linedi. 
•
Anketa ha`m test metodi nenii u`yrenedi. 
 
A`debiyatlar. 


«Bolalar psixologiyasi va uni o`kitish metodikasi» Z. Nishanova, G. Alimova. T- 2006 


«Psixologiya vospitaniya» 1991. 


«Zadacha i uprajnenie po detskoy psixologii» Kokov, Kalkova. M-1991. 
 
 
 
Tema: Rus psixologlari ta`repinen balalar psixologiyasi mashqalalarinin` 
u`yreniliwi. 
1. Biogenetik ha`m sotsiogenetik bag`darlamalar haqqinda. 
2. Psixikaliq rahajlaniwdin` teoriyalari. 
3. L.Vigotskiy ha`m A. Lyublinskaya ta`limatlari. 
Psixologiya pa`ni zamanagoy ta`liymatqa tiykarlang`an halda Adam shaxsinin` payda boliwin 
tiykarinan u`sh faktordin` ta`sirine baylanisli ekenligin da`liller menen ko`rsetip beredi. Olardan:

Birinshisi- Adam tuwilip er jetetug`in sirtqi sotsial ortaliqtin` ta`siri. 

Ekinshisi – adamg`a uzaq waqit dawaminda ba`rhulla beriletug`in ta`lim ta`rbiyanin` ta`siri. 

U`shinshi – adamg`a tuwilma, tayin halda beriletug`in na`sillik qa`siyetlerdin` ta`siri. 
Ha`r bir Adam o`zine ta`n, basqalarda joq sotsial ortaliqta aniq sotsial munasebetlerde, yag`niy shan`araq, 
ja`miyet, adamlar arasinda jasap er djetiwi qa`liplesiwi belgili. 
Bul sotsial munasebetlerge Adam ja`miyet ag`zasi sipatinda, belgili klasstin` ol yamasa bul sotsial 
topardin` ag`zasi sipatinda ha`m aqirinda sho`lkemlestirilgen ha`m birigiw da`rejesi ha`r qiyli bolg`an belgili 
ja`ma`a`ttin` aktiv ag`zasi sipatinda qatnasadi. 
Shaxstin` ma`nisi o`z ta`biyati ta`repinen sotsial xarakterge iye. Shaxstag`i barliq psixikaliq 
o`zgeshelikler, do`retiwshiliginin` rawajlaniw ob`ektleri onin` a`tirapindag`i sotsial ortaliqta ja`miyette boladi. 
Adam shaxsi sebepli baylanista bolip, onin` sotsial turmisi menen belgilenedi. A`ne usi ma`niste jeke adamnin` 
jetilisiwi adamlar menen muna`sebette ju`zege keletug`in sotsial ta`jiriybeni iyellew protsessinen ibarat. Bunin` 
na`tiyjesinde adamnin` psixikaliq o`zgeshelikleri, moralliq qa`siyetleri, xarakteri, erki, qizig`iwi, du`n`ya qarasi 
ju`zege keledi, ortaliq, belgili maqsetke qaratilg`an ta`lim ha`m tarbiya, burinnan berilgen genetik ta`repten 
qatan` belgilengen, bir na`rseni ko`rsetiw ushin sharayat g`ana bolip qalmay, al adam psixikaliq o`zgesheliklerin 
payda etedi. 
Bul barista, birinshiden, adam ortaliq ta`sirindegi passiv ob`ektiv bolmay, al aktiv tiri Jan. Sonin` ushin 
sirtqi o`mir sharayati sirtqi ta`sir adam psixikasin belgilemeydi, al adamnin` ortaliq penen ta`siri arqali, onin` 
ortaliqtag`i xizmeti arqali belgilenedi. Sonin` ushin ortaliqtin` ta`siri haqqinda emes, adamnin` a`tirapindag`i 
ortaliq penen aktiv ta`siri haqqinda so`ylew maqsetke muwapiq. 
Ekinshiden, psixikanin` rawajlaniwi sirtqi sharayatlarg`a sirtqi ta`sirlerge baylanisli. Biraq bul 
rawajlaniwdi tuwridan tuwri sirtqi sharayattan ha`m sirtqi jag`daylardan keltirip shig`arip bolmaydi. Bul 
sharayatlar ha`mde jag`daylar barhulla adamnin` o`mirlik ta`jiriybesi, onin` shaxsi individual psixologiyaliq 
o`zgeshelikleri ha`m psixik ko`rinisi arqali ta`sir etedi. 
U`shinshiden, adam aktiv tiri jan sipatinda o`zi de sanali tu`rde o`z shaxsini o`zgertiwi, yag`niy o`zin 
o`zi ta`rbiyalaw menen shug`illaniwi mu`mkin. Biraq bul protsess a`tiraptan ajiralg`an jag`dayda emes, al 
ortaliq menen o`zara baylanista payda boladi. 
Joqaridag`ilardan juwmaq shig`arip aytiw kerek, adamnin` sotsial sho`lkemlesken ha`m aktiv xizmeti 
onin` psixikaliq rawajlaniwinin` tiykari faktori ha`m de sha`rti. 
Adamnin` psixikaliq rawajlaniwi ushin ta`biyg`iy, biologiyaliq sharayatlar za`ru`r. Adam psixikaliq 
o`zgeshelikleri normasinda qa`liplesiwi ushin belgili da`rejedegi biologiyaliq du`zilis, adam miyi ha`m nerv 
sistemasi boliwi tiyis. Bul ta`biyg`iy qa`siyetler psixik rawajlaniwdi ha`reketke keltiriwshi ku`shler, faktorlar 
emes, al tek da`slepki sharayatlar. Ta`biyg`iy qa`siyetler ju`kseliwdi ha`reketke keltiriwshi ku`sh emesligine 
qaramay, adam psixikaliq ju`kseliwine ta`sir etedi. 
Birinshiden, ta`biyg`iy o`zgeshelikler psixikaliq o`zgeshelikler rawajlaniwinin` tu`rli jollarin ha`m 
usillarin belgilep beredi. Adam nerv sistemasininn` o`zgeshelikleri o`z-o`zine shaxstin` hesh qanday psixikaliq 

---

6 
qa`siyetlerin belgilemeydi. Hesh bir normadag`i bala erkli yamasa erksiz, miynetkish yamasa jalqaw, ta`rtipli 
yamasa ta`rtipsiz bolip tuwilmaydi. Egerde ta`rbiya tuwri sho`lkemlestirilmese, nerv sistemasinin` ha`mme tipii 
tiykarinda xarakterdin` barliq sotsial qimbatli o`zgesheliklerin qa`liplestiriw mu`mkin. Misali, shidamliliq ha`m 
o`zin tuta biliw qa`siyetin nerv sistemasinin` tipi qozg`aliwshan balalarda da yamasa nerv sistemasinin` tipi awir 
balalarda ta`rbiyalaw mu`mkin. Biraq birinshi haldag`i balalardi ta`rbiyalaw ekinshi tipdegilerge qarag`anda 
qiyinraq boladi. Ha`r eki jag`dayda kerekli sipatinda ta`rbiyalaw jollari, usillari tu`rli boladi. 
Ekinshiden ta`biyiy qa`siyetler adamnin` qandayda bir tarawda erisken tabislari da`rejesine de ta`sir 
etiwi mu`mkin. Misali u`qiptin` jan`a basqishlarinda tuwilma individual pariq bar. Sol sebepli geypara adamlar 
basqa bir adamnan belgili bir xizmetti iyelew mu`mkinshiligi ta`repten u`stem boladi. Geypara waqitlari 
kerisinshe, qanday da bir xizmet tu`rin iyelew mu`mkinshiligi ta`repten olardan arqada qaliwi mu`mkin. Mine 
usi ma`niste alg`anda adamlar o`z uqipliqlarin ten`dey rawajlandiriw mu`mkinshiligine iye emes. Ta`biyg`iy 
uqipliqlar oqiwshilardin` psixik rawajlaniwi ushin u`lken a`hmiyetke iye bolsada (sol sebepli ta`lim protsessinde 
ayrim oqiwshilardan basqa oqiwshilarg`a qarag`anda ko`birek zor beriw talap etiledi, ayrim oqiwshig`a oqitiwshi 
ko`birek ku`n beredi, diqqat awdaradi ha`m ko`birek waqit ajiratadi. 
Tu`rli jo`neliske iye bolg`an psixologlar bir ta`repten ta`lim ha`m ta`rbiya ekinshi ta`repten rawajlaniw 
ortasindag`i o`zara munasebeti mashqalasi ken`nen u`yrenip shiqpaqta. 
Rawajlaniw degende qubilislardin` ha`r eki tu`ri tu`siniledi ha`m bul tu`sinikler bir-biri menen tig`iz 
baylanisadi; 
1. Miydin` biologiyaliq organikaliq jetilisiwi, onin` anatomik, fiziologik du`zilisi ta`repinen jetiliwi. 
2. Psixik (aqiliy) rawajlaniwdin` belgili o`siw da`rejeleri sipatindag`i o`zine ta`n aqiliy jetilisiw 
sipatindag`i psixik rawajlaniwi. Aqiliy rawajlaniw miy du`zilisinin` biologik sheshimi menen baylanisli ha`m bul 
qa`siyet ta`lim ta`rbiya islerinde esapqa aliniwi kerek, sebebi ta`lim miydin` organik ta`repten jetiliwine 
biykarlay almaydi. Biraq miy du`zilisinin` organik ta`repten jetiliwini ortaliqqa, ta`lim, ta`rbiyag`a 
baylanistirmag`an halda o`zinin` qatan` biologik nizamlari tiykarinda payda boladi dep bolmaydi. Ortaliq ta`lim 
ta`rbiya ha`m tiyisli shinig`iw miy du`zilisinin` organik ta`repten jetiliswine ja`rdem beredi. Bul protsesste ta`lim 
qanday da`rejege iyeW Ta`lim rawajlaniwina qarag`anda jetekshi waziypani atqaramaW Yamasa kerisinsheW 
Bul mashqalanin` sheshimi ta`lim protsesinin` mazmuni ha`m metodikasin oqiw bag`darlari ha`m sabaqliqlardin` 
mazmunin belgilep beredi. 
Bul barista nemets psixologi V.Shtern ta`lim psixik rawajlaniwdin` arqasinan baradi ha`m og`an 
sa`ykeslenedi degen pikirdi alg`a su`rgen edi. Bul pikirge qarama-qarsi rus psixologi L.S. Vigotskiy balanin` 
psixik rawajlaniwinda ta`lim ha`m ta`rbiyanin` jetekshi roli bar degen qag`iydasi birinshi bolip ilgeri su`rdi 
ha`m oni ta`lim rawajlaniwdan aldinda baradi ha`m oni arqasinan ertedi dep aniq ko`rsetip beredi. Joqarida aytip 
o`tilgen birinshi pikirge ko`re ta`lim tek g`ana rawajlaniw ta`repten erisilgen na`rselerden paydalanadi. Sonin` 
ushin aqiliy ta`repten jetilisiw protsesini aralaspaw, og`an ta`sir tiydirmew, al ta`lim ushin mu`mkinshilik
jetkenshe shidam menen passiv ku`tip turiw kerek. 
Shvetsariyaliq psixolog J.Piajenin` teoriyasi da tap usi ideyalar menen baylanisqan. J.Piajenin`
pikirinshe balanin` aqiliy o`siwi o`zinin` shiki nizamlari tiykarinda rawajlana barip, sapa ta`repten o`zine ta`n bir 
qatar genetik basqishlardi basip o`tedi. Ta`lim- bul aqiliy jetilisiw protsesin tek g`ana bir qansha tezletiwge 
yamasa a`stenletiwge uqipli, biraq ol aqiliy ta`repten jetilisiw protsesine hesh qanday ta`sir o`tkize almaydi. 
Demek ta`lim rawajlaniw nizamlarina boysiniw kerek. Misali, ballada logikaliq oylaw jetilmey turip oni 
logikaliq pikir ju`ritiwge u`yretiw paydasiz. Ta`limnin` tu`rli basqishlari balanin` tiyisli psixologiyaliq 
mu`mkinshilikleri jetilisetug`in jasinan qaramastan baylanislig`i sonnan kelip shig`adi. 
Ta`lim jetekshi roldi atqaratug`inlig`in aytip o`tiw orinli. Ta`lim ha`m rawajlaniw o`zara bir-biri menen 
baylanisli: olar jeke payda bolatug`in eki protsess bolmay al bir tu`tin protsess. Ta`limsiz toliq aqiliy rawajlaniw 
boliwi mu`mkin emes. Ta`lim rawajlaniwg`a tu`rtki boladi, rawajlaniwdi arqasinan ertip baradi. Za`ru`rli jag`day 
tuwilg`anda ta`lim logikaliq oylawdi payda etedi ha`m tiyisli aqiliy rawajlaniw ushin sharayat jaratadi. Biraq, 
ta`lim rawajlaniwg`a tu`rtki boliw menen birge o`zi rawajlaniwg`a ersiedi, erisilgen rawajlaniw da`rejesinin` 
qa`siyetlerin, rawajlaniwdin` ishki nizamlarin esapqa aladi. Ta`limnin` mu`mkinshilikleri ju`da` ken` bolsada 
biraq sheksiz emes.
Ulli rus psixologi L.S. Vigotskiy ta`lim ha`m jetilisiw mashqalasina sotsial tariyxiy protsess sipatinda 
qarap bilimlerdi o`zlestiriw adamzattin` tariyxiy rawajlaniwinda jaratilg`an ma`deniyatda qatnasiw protsessi dep 
uqtiradi. Ol alg`a su`rgen psixik funktsiyalar rawajlaniwinin` ma`deniy tariyxiy teoriyasina ko`re psixik xizmet 
rawajlaniwi onin` G`tabiyg`iyG` formasin qayta du`zgen halda tu`rli belgiler menen aldin ala sirtqi son` ishki 
ko`riniwdi na`zerde tutip, G`ma`deniyG` formasin iyelew tu`siniledi. 
Sol mu`na`sebet menen vigotskiydin` psixologiyag`a kirgizgen G`psixika jetilisiwdin` en` jaqin 
zonasiG` tu`sinigi belgili a`hmiyetke iye. 
Bunin` sebebi balanin` o`z betinshe xizmeti u`lkenler menen birgelikte onin` basshilig`inda a`melge 
G`psixik jetiliswdin` en` jaqin formasiG` tu`sinigi G`ta`lim rawajlaniwdan aldinda baradiG` degen uliwma 
nizamnin` mazmunin tu`siniw ushin mu`mkinshilik jaratadi. 
E.Torndayk ha`m J.Piajenin` ta`lim menen rawajlaniwdi bir na`rse dep tu`sindiriwine qaramay 
L.S.Vigotskiy: G`Bala rawajlaniwin hesh waqit mektep ta`liminen sirtag`i saya dep espalaw mu`mkin emesG` 
dep uqtiradi. Bunnan tisqari ta`lim ha`m rawajlaniw bir birine moyin iymegen protsess degen jonelistegi 
psixologlardi da dodalaydi. 

---

7 
P.P. Blonskiy ta`limnin` bala rawajlaniwindin` ornina u`lken a`hmiyet beredi. Sonin` ushin
oqiwshilardin` aqiliy rawajlaniwi tuwridan tuwri mektep bag`dari ma`nisine baylanislilig`in aytadi. Onin` 
pikirinshe ta`lim protsesinde balalar belgili nizam tiykarinda xizmet etiwge u`yrenedi. Ta`lim ta`siri 
na`tiyjesinde oqiwshilarda o`z-o`zin ha`m o`zinin` aqiliy iskerligin baqlaw ju`zege keledi. Psixolog 
ilimpazlardan V.V.Davidov, P.Ya. Gal`perin, D.B.El`konin, N.A, Menchinskaya, A.A. Lyudmenskaya, E.”. 
“ozievlar o`zinin` izertlewlerinde ta`limnin` rawajlaniwindag`i sheshiwshi rolini uqtiradi. 
Psixik rawajlaniwdin` faktorlari ha`m sharayatlari aniqlap aling`an jag`dayda da psixikada ju`zege 
keletug`in o`zgerislerdin` tiykarlari psixik rawajlaniwdi ha`reketke keltiriwshi ku`shler nelerden ibarat degen 
soraw payda boladi. Balanin` psixik rawajlaniwin ha`reketke keltiriwshi ku`shler quramali ha`r qiyli. 
Rawajlaniwdin` ma`nisin qarama qarsiliqlar gu`resinnen, ishki, qarsiliqlar balanin` psixik rawajlaniwin 
tuwridan tuwri ha`reketke keltiriwshi ku`shler, ta`lim ha`m ta`rbiya protsessinde ju`zege keletug`in ha`mde joq 
etetug`in eskilik ha`m jan`aliq ortasindag`i qarama qarsiliqlardan ibarat. 
Bunday kelispewshiliklerge misali, xizmet ta`repinen ju`zege keletug`in jan`a za`ru`rlikler menen olardi 
qanaatlandiriw mu`mkinshiligi ortasindag`i qarama-qarsiliqlar: balanin` o`sip baratirg`an fizikaliq ha`m ruwxiy 
mu`mkinshilikleri menen eski qa`liplesken o`zara mu`na`sebet formalari ha`m xizmet tu`rleri ortasindag`i 
qarama-qarsiliqlar: ja`miyet, jamaat, u`lken adamlar ta`repinen ku`nnen ku`nge artip baratirg`an talaplar menen 
psixik rawajlaniwdin` usi da`rejeleri ortasindag`i qarama qarsiliqlar kiredi. Misali; kishi mektep jasindag`i 
oqiwshida o`z betinshe erkli xizmetke degen tayarliq is-ha`reketlerdin` usi jag`dayda yamasa tuwridan tuwri 
ishki keshirmelerge baylanis ortasinda qarama qarsiliq bar. O`spirimlerdin` en` ku`shli qarama qarsiliqlar bir 
ta`repten, onin` o`zine o`zi baha beriwi ha`m og`an degen mu`na`sebetleri haqqindag`i ishki keshirmesi 
ortasinda sonday aq, ja`ma`a`tdag`i real da`rejesi tuwrali ishki keshirmesi ortasinda: u`lken adamlar o`mirinde 
toliq huqiqli ag`za sipatinda qatnasiw za`ru`rati menen bug`an o`z mu`mkinshiliklerinin` mas kelmewi ortasinda 
payda boladi. 
Ko`rsetilgen barliq qarama qarsiliqlar bir qansha joqari da`rejedegi psixik xizmetlerdi qa`liplestiriw 
arqali joq etiledi. Na`tiyjede bala psixik rawajlaniwdin` ja`ne de joqari basqishina ko`teriledi. Za`ru`rlik 
qanaatlandiriladi – qarma qarsiliq jog`aladi. Biraq qanaatlandirilg`an za`ru`rlik, jan`a za`ru`rliklerdi tuwdiradi. 
Bul qarama qarsiliq basqa bir qarama qarsiliq menen almasadi, rawajlaniw dawam etedi. Rawajlaniw 
tek san o`zgerisleri protsessinen yag`niy qanday da bir psixik ha`diyselerdin` qa`siyet ha`m sipatlardin` 
ko`beyiwi yamasa azayiwinan ibarat bolip qalmay, al sapa jag`inan jan`a qa`siyetlerdin` yag`niy jan`adan payda 
bolg`an o`zgesheliklerdin` payda boliwi menen baylanisli. Psixologlar psixik rawajlaniwdin` uliwma nizamlari 
bar ekenligin ko`rsetpekte. Biraq ortaliq ta`sirine qarag`anda bul nizamliqlar ekinshi da`rejeli, sebebi bul 
nizamliqlardin` o`zine ta`n o`zgeshelikleri turmis sharayatina xizmetke ha`m ta`rbiyag`a baylanisli. Mine 
usinday uliwma nizamliqlarg`a birinshi na`wbette psixik rawajlaniwdin` tegis emesligi kiredi. Bunin` ma`nisi 
ha`r qanday sharayatda, misali, ta`lim ta`rbiyanin` en` qolay sharayatlarinda da shaxstin` tu`rli psixik belgileri, 
funktsiyalari ha`m o`zgeshelikleri rawajlaniwdin` bir da`rejesinde toqtap turmaydi. Balanin` geypara jas 
da`wirinlerinde psixikanin` ol yamasa bul jo`nelislerin de rawajlaniw ushin ju`da` qolay sharayatlar payda 
boladi ha`m bul sharayatlardin` geyparalari waqtinsha o`tkinshi xarakterda boladi. Ol yamasa bul psixik 
o`zgeshelikler ha`m qa`siyetlerdin` rawajlaniwi ushin en` qolay sharayatlar bolg`an usi jas da`wirleri senzitiv 
da`wirleri dep ataladi (L.S. Vigotskiy, A.N. leontev). 
Bunday senzitivlik da`wirinin` barlig`ina miydin` organik ta`repten jetilisiw nizamda geypara psixik 
protsessler ha`m o`zgesheliklerde, turmisliq ta`jiriybede sebep boladi. 
Solay etip, balanin` mektep oqiwshisinin` psixik rawajlaniwi- quramali jetilisiw protsessi. 
Psixologiya pa`ninde jas da`wirlerin bo`leklew boyinsha ha`r qiyli usillar bar. Bul adam shaxsinin` 
u`yreniwge tu`rli jaqtan u`yreniw ha`m usi mashqalanin` ma`nisin tu`rlishe jaratadi. Ha`r bir da`wir o`zinin` 
belgili o`mirlik jag`daylari za`ru`rlikleri ha`m xizmeti, o`zine ta`n qarama qarsiliqlari psixikasinin` o`zgeshelik 
qa`siyetleri ha`m psixik ta`repten xarakterli jan`a qa`siyetlerdin` payda boliwi menen ajiralip turiwi belgili. Ha`r 
bir da`wir o`zinen aldin`g`i da`wir ta`repinen tayarlanip onin` tiykarinda qa`liplesiw ha`m o`z gezeginde 
o`zinnen keyingi da`wirdin` payda boliwi ushin tiykar bolip xizmet etedi. Usi orinda psixologiyada jas 
da`wirlerin bo`leklew teoriyasina a`hmiyet beriledi. 
Shvetsariyaliq psixolog J.Piajenin` aqil oy teoriyasi aqil oy funktsiyalari ha`m de onin` da`wirleri 
haqqindag`i ta`liymati o`z ishine aladi. Aqil oydin` tiykarg`i waziypasi iykemlesiw ha`m ko`nlikpeden ibarat 
bolip bul onin` ba`rhulla waziypalar jiynag`in qa`liplestiredi. 
Avtor bala aqil oyin to`mendegi psixik rawajlaniw da`wirine bo`ledi: 1. Sensomotor intellektti – 
tuwilg`annan 2 jasqa shekem.
2. Operatsiyag`a shekem oylaw da`wiri- 2 jastan 7 jasqa shekem.
3. Aniq operatsiyalar da`wiri – 7-8 jastan – 11-12 jasqa shekem.
4. Rasmiy operatsiyalar da`wiri. 
Frantsuz psixologi A.Vallon jas da`wirlerini to`mendegi basqishlarg`a ajiratadi.
1. Ha`mlenin` ana qarnindag`i da`wiri.
2. Impul`siv ha`reket da`wiri- tuwilg`annan 6 ayliqqa shekem.
3. Emotsional da`wiri - 6 ayliqtan 1 jasqa shekem.
4. Sensomotor da`wiri – 1 jastan 3 jasqa shekem.
5. Persanalogizm (shaxsqa aylaniw) da`wiri 3 jastan 5 jasqa shekem. 

---

8 
6. Parqlaw da`wiri 6 jastan 11 jasqa shekem. 
7. Jinisiy jetilisiw ha`m o`spirimlik da`wiri 12 jastan 18 jasqa shekem. 
Rus psixologiyasinda jas da`wirlerin basqishlarg`a ajiratiw mashqalasi da`slep L.S. Vigotskiy, 
P.P.Blonskiy, B.G.Anan`ev siyaqli ulli psixologlardin` shig`armalarinda o`z ma`nisin tapqan. Bul mashqala 
menen qizig`iwshilar sani artip bardi, sol sebepli jas da`wirlerin basqishlarg`a bo`liw mashqalasi o`zinin` kelip 
shig`iwi ilimiy tiykari rawajlaniw protsesslerine jandasiwi menen bir-birinen parqlanadi. Ha`zirgi waqitta jas 
da`wirlerin basqishlarg`a ajiratiwda pikirler ju`ritiwde ilimpazlardin` ilimiy ko`z qaraslarini belgili toparlarg`a 
ajiratiw ha`m olardin` ma`nisin ashiw maqsetke muwapiq. 
L.S. Vigotskiy psixologlardin` jas da`wirlerini basqishlarg`a ajiratiw teoriyalarin taliqlap rawajlaniwda 
ju`zege keltiriwshi ruwxiy jan`alaniwlarg`a tiykarlanip, jas da`wirlerin to`mendegi basqishlarg`a ajiratadi. 
1. Na`restelik da`wiri krizis.
2. Bo`beklik da`wiri – 2 ayliqtan 1 jasqa shekem. Bir jastag`i krizis. 
3. Erte balaliq da`wiri 1 jastan 3 jasqa shekem – 3 jastag`i krizis. 
4. Mektepke shekemgi da`wiri – 3 jastan 7 jasqa shekem – 7 jastag`i krizis. 
5. Mektep jasi da`wiri – 8 jastan 12 jasqa shekem – 13 jastag`i krizis.
6. Pubertat (jinisiy jetilisiw) da`wiri- 14 jastan 18 jasqa shekem, 17 jastag`i krizis. 
L.S. Vigotskiy o`zinin` jas da`wirlerini basqishlarg`a ajiratiw teoriyasin ilimiy tiykarlap ta`rilep bere 
alg`an. Ilimpaz en` za`ru`r psixik jan`alaniwlar haqqinda ilimiy ha`m a`meliy a`hmiyetke ilayiq pikirlerin 
bildirgen. 
Biraq bul pikirlerdin` bir qansha tartisiwg`a ilayiq orinlari ha`m bar. Uliwma L.S. Vigotskiydin` jas 
da`wirlerin basqishlarg`a ajiratiw teoriyasi ilimiy tariyxiy a`hmiyetke iye, onin` rawajlaniwin a`melge asiriwshi 
krizisler tuwrali pikirler ha`m ilgeri su`rgen ideyalari ha`zirgi ku`nnin` talablarina say. 
Balalar psixologiyasi pa`ninin` ulli jetekshisi A.A. Lyublinskaya insan kamilligin jas da`wirleri 
ajiratiwda xizmet ta`repinen jandasip to`mendegi da`wirlerde ko`rsetip o`tedi. 
1. Na`restelik da`wiri – tuwilg`annan 1 ayg`a shekem. 
2. Kishi mektepke shekemgi da`wir 1 ayliqtan 1 jasqa shekem.
3. Mektepke shekemgi tarbiyadan alding`i da`wiri 1 jastan 3 jasqa shekem. 
4. Mektepke shekemgi tarbiya da`wiri – 3 jastan 7 jasqa shekem. 
5. Kishi mektep jasi da`wiri – 7 jastan 11-12 jasqa shekem. 
6. Orta mektep jasi da`wiri (o`spirim) – 13 jastan 15 jasqa shekem. 
7. U`lken mektep jasi da`wiri – 15 jastan 18 jasqa shekem. 
Pedagogikaliq psixologiyanin` ataqli jetekshisi V.A Krutetsskiy adamnin` antogenetik (basqishin) kamilligin 
to`mendegi basqishlardan ibarat. 
1. Na`restelik ( tuwilg`annan 10 ku`nlikke shekem).
2. Bo`beklik (10 ku`nlikten 1 jasqa shekem) 
3. Erte balaliq (1 jastan 3 jasqa shekem) 
4. Baqshag`a shekemgi da`wir (3 jastan 5 jasqa shekem)
5. Baqsha jasi (5 jastan 7 jasqa shekem) 
6. Kishi mektep jasi (7 jastan 11 jasqa shekem) 
7. Er jetkenlik (11 jastan 15 jasqa shekem) 
8. Jan`a o`spirimlik yamasa u`lken mektep jasi 15 jastan 18 jasqa shekem). 
Joqaridag`i ha`m jas basqishlarin puxtalig`inan. Olarg`a qanday jantasiw qarmastan insan rawajlaniwin 
toliq ko`rsetip beriwge a`jizlik etedi. 
Usi teoriyalar adamnin` shaxs sipatinda qa`liplesiw basqishlari haqqinda tek g`ana ko`birek mag`liwmat 
beredi. Olardag`i jasliq jetiklik, g`arriliq da`wirlerinin` o`zgeshelikleri, nizamlari tuwrali teoriyaliq ha`m a`meliy 
mag`liwmatlar jetispeydi. Bug`an qaramay olar orta mektep pedagogikaliq psixologiya pa`ni ushin ayiriqsha 
a`hmiyetke iye. 
Uliwma alg`anda psixologlar ta`repinen jas da`wirlerin basqishlarg`a bo`liw puxta ilimiy metodologik 
negizge iye bolg`an qatar teoriyalar islep shig`ilg`an. Ha`zirgi ku`nde olar ontogenetikaliq nizamliqlardi 
jaratiwg`a u`lken u`les qosip, onin` na`ziyriy ha`m a`meliy mashqalalarin sheshiwge za`ru`rli orin iyellep 
kelmekte. Biraq, sonday bolsada, ha`zir ontogenezdi toliq jaratiwg`a xizmet etetug`in teoriyasin jaratiw 
za`ru`rligi bar.