Balalar psixologiyasi kk

A’debiyatlar. 
V. Muxina «Detskaya psixologiya» M-1985. 
«Zadacha i uprajnenie po detskoy psixologii» Kokov, Kalkova. M-1991. 
«Oyla etikasi va psixologiyasi»Gaziev. Uzakov. Tabiev.. T- 1992. 
M. Voxidov «Bolalar psixologiyasi» T-1981. 
Goziev E.G. «Pedagogik psixologiya asoslari» T-1995 
 
Tema: Balanin` oyin xizmetininn` psixologiyaliq o`zgeshelikleri. 
 
 
1. Oyin- baqsha jasindag`i balanin` jetekshi xizmeti sipatinda. Oyin xizmetinin` teoriyasi. Balanin` ruwxiy 
rawajlaniwindag`i oyinnin` a`hmiyeti. 
2. Oyinda balalardin` o`z-ara mu`na`sebetleri. Oyinshiqtin` bala ruhxiyatina ta`siri. 
3. Baqsha balasinin` ko`rkemlik xizmeti: muzikaliq xizmeti, su`wretshilik xizmeti, bala su`wretinin` du`zilisi. 
Balalardin` oyin xizmetleri olardin` fizikaliq ha`m psixikaliq ta`repten grafikaliq tu`rde rawajlaniwi 
ushin birden qural. Oyin balalar o`mirinde sonayaq ha`r ta`repleme xizmet onda u`lkenlerge tiyisli bolg`an 
miynette, tu`rli na`rseler haqqinda oylawi, dem aliw ha`m waqti xoshliq protsesslerinin` barlig`i oyin xizmetinde 
aniq boladi. Sonni aytip o`tiw lazim oyin tek sirtqi ortaliqtag`i zat ha`m qublislardi biliw qurali g`ana emes, al 
qudiretli ta`rbiya qurali da esaplanadi.
Mektepke shekemgi jastag`i balalardin` jetekshi xizmeti oyin esaplanadi. Baqsha jasindag`i balalardin` 
oyin xizmetleri mashqalasi a`sirler dawaminda ju`da` ko`p ilimpazlardin` diqqatin o`zine qaratip kelmekte. 
Baqsha jasindag`i balalar o`zlerinin` o`mirimizdin` xizmetimizdin` ha`mme ta`replerin jaratiwg`a umtiladi.
Balanin` jasi u`lkeyip o`z betinshe ha`reket etiw mu`mkinshiligi artqan sayin onin` a`tirapindag`i zat 
ha`m qublislar boyinsha ko`z qaras ken`eyip baradi. Baqsha jasindag`i balalar a`tirapindag`i zatlar du`n`yasin 
biliw protsesinde sol na`rseler menen tikkeley a`meliy baylanista boliwg`a umtiladi. Bul orinda sol na`rse belgili 
bala biliwge bolg`an qizig`iwshilig`inan a`tiraptag`i o`zinin` biletug`in na`rselerimenen emes, u`lkenlerge tiyisli 
bolg`an o`zinin` ku`shi kelmeytug`in, bilmeytug`in na`rseleri menende a`meliy qatnasta boliwg`a ha`reket etedi. 
misali, bala avtomashina yamasa tromvaydi o`ziaydag`isi, atqa minip shawg`isi, ushiwshi bolip samaletta ushqisi 
ha`m militsioner bolg`isi keledi.
Bala o`zindegi bunday za`ru`rliklerdin` birewinde haqiyqiy jol menen qandira almaydi. Bul orinda 
soraw tuwiladi. Balalardag`i rawajlanip atirg`an ha`r qiyli mu`ta`jlikleri menen olardin` tar mu`mkinshilikleri 
ortasindag`i qarama qarsiliq qaysi ha`m qanday jol menen sheshiledi. Bul qarama qarsiliq tek g`ana bir xizmet 
arqali yag`niy balanin` oyin xizmeti arqali g`ana sheshiliwi mu`mkin. Buni to`mendegishe ko`rsetiwimizge 
boladi. Birinshiden, balalardin` oyin xizmeti qandayda bir materialliq zatlar islep shig`ariwg`a qaratilg`an 
xizmeti emes sonin` ushin balalardi oying`a iytermelewshi sebep (mativ) kelip shig`atug`in na`tiyje menen emes, 
al usi oyin protsessindegi ha`r qiyli ha`reketlerdin` ma`nisine baylanisli. Ekinshiden bolsa balalar oyin 

---

13
protsessinde o`z iqtiyarindag`i na`rselerdi, o`zlerin qiziqtirg`an biraq u`lkenlerge tiyisli bolg`an na`rselerge 
aylandirip, qa`legeninshe erkin xizmette boladi. 
Balalar oyin xizmetlerinin` ja`ne bir qa`sieti, oyin protsessinde balanin` qilatug`in is ha`reketleri ha`m 
atqaratug`in rollerinin` ko`bisi uliwma xarakterine iye boliwi. Al buni solay tu`siniw kerek, bala o`zinin` ha`r 
qiyli oyinlarinda tek o`zine tanis bolg`an jalg`iz shoferdin`, vrachdin`, militsionerdin`, ta`rbiyashinin`,
ushiwshinin` is ha`reketlerin emes al uliwma shoferlardin` ta`rbiyashilardin` vrachlardin` ha`mde
ushiwshilardin` is ha`reketlerin ko`rsetedi. A`lbette o`mirlik ta`jriybeleri ha`m xizmetleri sheklengen kishi 
jastag`i balalar (bazida kishi topar balalarda) o`zlerinin` oyinlarinda konkret adamlardi ha`m olardin` 
ha`reketlerin ko`rsetedi. Misali, mamasin, papasin, ajag`asin, ta`rbsyashisin ha`m sol siyaqlilardi, orta yamasa 
u`lken baqsha jasindag`i balalardin` oyinlarinda bolsa bunday obrazlar uliwma xarakterge iye bola baslaydi.
Baqsha jasindag`i balalardin` oyinlari a`tiraptag`i na`rse ha`m ha`diyselerdi biliw qurali boliwi menen birge 
joqari sotsial a`hmiyetke de iye. Basqasha etip aytqanda oyin qudiretli ta`rbiya qurali.
Balalardin` oyinlari arqali olarda sotsial paydali, yag`niy joqari adamgershilikli paziyletlerdi
ta`rbiyalaw mu`mkin. Egerde biz balalardin` oyin xizmetlerin sirttan baqlasaq, oyin protsessinde olardin` barliq 
jeke qa`siyetleri (kimnin` nege qizig`iwi, uqibi, erki) joqari ko`rinedi. Sonin` ushin balalardin` oyin xizmetleri 
olardi individual tu`rde u`yreniw ushin ju`da` qolayli qural esaplanadi. Kishi mektepke shekemgi jastag`i balalar 
a`dette o`zleri jalg`iz oynawdi, predmetli ha`m konstruktorli oyinlar arqali bul jastag`i balalar uqipliliqlarin 
rawajlandiradi. Syujetli rolli oyinlarda balalar tiykarinan o`zleri ha`r ku`ni ko`retug`in ha`m baqlaytug`in 
u`lkenlerdin` is ha`reketlerin ko`rsetedi. 4- 5 jasli balalardin` oyini a`ste sekinlik menen sha`ma`a`t
formasindag`i qa`siyetlerge iye bolip baradi. Balalardin` indevidual o`zgesheliklerin a`sirese olardin` ja`ma`a`t 
oyinlari arqali baqlaw g`olayli. Bul oyinlarda balalar u`lkenlerdin` tek g`ana predmetlerge mu`na`sebetin emes 
al ko`birek o`z ara mu`na`sebetlerin ko`rsetedi. Sondayaq ja`ma`a`t oyinlarinda balalar bir topar adamlardin` 
quramali o`mirlik xizmetin ko`rsetedi. Bunda mashinist paravozg`a ko`mir shig`ariwshi, provodnikler, kontrler, 
kassir, stantsiya xizmetleri ha`m jolawshilar boladi. Balalardin` mine usinday ja`ma`a`t oyinlari artistlerdin` 
xizmetine usaydi. Sebebi ja`ma`a`t oyinindag`i ha`r bir bala o`z rolin jaqsi atqariwg`a umtiliw menen birge 
oyinnin` uliwma mazmuninda shetke shig`ip ketpeslikke tirisadi. Al bul ha`r bir baladan o`zinin` barliq uqibin 
iske saliwdi talap etedi. Belgili rollerge bo`lingen ja`ma`a`t oyin balalardan qatan` nizamlarg`a boysiniwdi ha`m 
ayrim waziypalardi jeterli da`rejede atqariwdi talap etedi. Sonin` ushin balalardin` bunday ja`ma`a`t oyinlari 
psixologiyaliq ta`repten u`lken a`hmiyetke iye. Sebebi bunday oyinlar balalarda erikti xosh peyillikti oyin 
nizamlarina, ta`rtibine boysiniw ha`m usi siyaqli basqada unamli qa`siyetlerdi ta`rbiyalawdi ha`m
rawajlandiradi. Do`retiwshi ha`m syujetlik oyinlarda balalardin` barliq psixikaliq protsessleri menen birgelikte 
olardin`individual qa`siyetlerinde qa`liplesedi. Demek baqshadag`i ta`lim ta`rbiya islerinin` tabisi ko`p ta`repten 
balalardin` oyin xizmetlerin maqsetke muwapiq sho`lkemlestirip biliwge baylanisli. Solay etip oyin balalar 
qiyali ta`repinen jaratilg`an na`rse emes, kerisinshe balalar qiyalinin` o`zi, oyin protsesinde ju`zege kelip 
rawajlanatug`in zat. Soni aytip o`tiw kerek, pa`n texnika rawajlanip atirg`an bizin` ha`zirgi da`wirde tan` 
qaldiratug`in zatlar balalarg`a ha`diyse bolip ko`rinedi. Na`tiyjede olar o`zlerinin` tu`rli oyinlari protsesinde 
qusatpa etip (yag`niy anolik tu`rde) tu`rli qiyaliy zatlardi oylap tabadi, (ushar ot, adam mashina, so`yleytug`in 
terek siyaqli) bunnan tisqari balalardin` tu`ri siyaqli zatlardi oylap shig`ariwlari ja`ne sonni bildiredi, olar 
o`zlerinin` ha`r qiyli oyin xizmetlerinde tek a`tirapindag`i bar zatlardi emes al sonin` menen birge 
mu`ta`jliklerinen de ko`rsetedi. Balalardin` oyin xizmetlerinde ha`r tu`rli qiyaliy ha`m a`psanaviy rollerdi 
jaratiwlari adamnin` (sonin` menen birge balalardin`da) sirtqi ortaliqtag`i zat ha`m qublislardi an`lawi passiv 
protsess emes, al aktiv, do`retiwshilik protsesi ekenliginko`rsetedi. 
U`lken baqsha jasinda syujetli rolli oyinlar bolsa endi o`z temasinin` baylig`i ha`m ha`r qiylilig`i 
menen pariqlanadi. Bul oyinlar protsessinde balalardin` liderlik qa`siyetleri ju`zege kele baslaydi. Bul oyinlar 
protsessinde balalardin` liderlik qa`siyetleri ju`zege kele baslaydi, olarda sho`lkemlestiriwshilik ko`nlikpe ha`m 
uqiplari rawajlana baslaydi. Mektepke shekemgi jastag`i balalar shug`illanatug`in do`retiwshi xizmetler arasinda 
su`wret saliwdin` a`hmiyeti og`ada ulli. Balanin` qiyal etiw xarakterine ko`re, onin` o`mirdi qanday qabil etiwi, 
este saqlawi, sa`wlelendiriwi, ha`m oylaw o`zgesheliklerine baha beriw mu`mkin. U`lken baqsha jasindag`i 
balalar su`wretler olardin` ishki sezimleri ruhiy jag`daylari arman mu`ta`jliklerin de ko`rsetedi. Bul jastag`i 
balalar su`wret saliwg`a qatti qizig`adi. Su`wret saliw balalar ushin oyin xizmetin o`zine ta`n bir formasi bolip 
esaplanadi. Bala ko`rip atirg`an na`rselerin keyin ala o`zi biletug`in esleytug`in ha`m o`zi oylap tabatug`in 
na`rselerdi saladi. U`lken mektepke shekemgi jastag`i balalar ushin jaris ju`da` u`lken a`hmiyetke iye bolip, a`ne 
usinday oyinlarda jetiskenliklerge erisiw qa`liplesedi ha`m bekkemlenedi. Bul jastag`i balalardin` en` jaqsi 
waqitlari ha`m jetiskenlik menen baylanisli bolg`an jaris oyinlarinin` a`hmiyetliligi esaplanadi. U`lken 
mektepke shekemgi jastag`i balalar ushin jarislar ju`da` a`hmiyetli bolip a`ne usinday oyinlarda jetiskenliklerge 
erisiw motivleri qa`liplesedi. U`lken baqsha jasinda konstruktorliq oyinlari kem kemnen miynet qizmetine 
aylanip baradi. Oyinda bala a`piwayi miynet uqibin ha`m ko`nlikpesin iyelep baslaydi, predmerlerdin` 
qa`siyetlerin an`lap baslaydi, a`meliy oylaw tu`ri rawajlanip baradi. 3-7 jasli balalardin` rawajlaniwinda 
ko`rkem do`retiwshi xizmet tu`ri esaplang`an muzikanin` a`hmiyeti ulli. Muzika arqali balalar qosiq aytiwg`a, 
muzikag`a say retlik ha`reketler etiwdi u`yrenedi. 3-7 jasli da`wirde balalardin` tiykarg`i xizmeti to`mendegi 
izbe izlikte boladi.
__Predmetlerdi u`yreniw. 
__ Indevidual ha`m predmetli oyinlar, ja`ma`a`t syujetli rolli oyinlar. 

---

14
__ Indevidual ha`m toparliq do`retiwshilik. 
__ Jaris oyinlari. 
__ Qarim qatnas oyinlari. 
__ U`y miyneti. 
Baqsha jasindag`i balalardin` oyin xizmeti haqqinda aytilg`anda, a`lbette olardin` oyinshag`i ma`selesinde toqtap 
o`tiw kerek. Balalarg`a oyinshiq beriwde olardin` jas o`zgesheliklerin rawajlaniw da`rejelerin ha`m usi waqitta 
olardi ko`birek neler qiziqtiriwin esapqa aliw kerek. 1-3 jastag`i balalar ele sirtqi ortaliqti ju`da` az 
o`zlestirgenligi belgili, olar ele ko`p na`rselerdin` ren`in, formasin jaqsi ajirata almaydi. Sonin` ushin olarg`a 
quwirshaq menen birge ha`r qiyli ren`li qiyqim shu`berekler beriw kerek. A`sirese qiz balalar quwirshaqlarin 
ha`r qiyli shu`bereklerge orap oramal etip orap u`yrenedi. Al u`lken balalarg`a ha`r qiyli ren`li bir birinin` ishine 
siyatun quti oyinshiqlardi beriw paydali. Oyin xizmeti balalardi adamzattin` sotsial ta`jriybesin iyelewdin` aktiv 
formasi bolg`an ta``im xizmetine tayarlaydi. Adam birden sotsial ta`jiriybeni o`zlestiriwge kirise almaydi.
Sotsial ta`jiriybelerdi aktiv iyelew, ushin adam aldin ala jeterli da`rejede so`ylew uqibin iyelegen boliwi, tiyisli 
ko`nlikpeler uqipliqlar ha`m a`piwayi tu`siniklerge iye boliwi kerek boladi. Bundag`i bala joqarida aytip 
o`tilgen oyin xizmeti arqali erisedi.