Balalardıń tilin ósiriw

Úlken toparda oyınshıqlar boyınsha baylanısqan gúrriń dúziwdiń hár qıylı shınıǵıw túrlerinen paydalanıladı, sebebi: 1) oyınshıqlardı súwretlew; 2) oyınshıqlar toplamı boyınsha waqıyaǵa sáykes gúrriń dúziw; 3) bir oyınshıq boyınsha waqıyaǵa sáykes gúrriń dúziw. Shınıǵıw ekinshi yarım jıllıqtan baslap shólkemlestiriledi. Shınıǵıw nátiyjeli ótiw ushın onı úskenelewdi hám shólkemlestiriwdi aldıńnan oylap qoyıw kerek. Toparda balalar dıqqatın alaǵada etpew ushın oyınshıqlardı jasırın halda (qutıshada, sandıqshada hám t.b.) alıp kirgen maqul. Dáslep shınıǵıwǵa 6-8 iri oyınshıq alıp kiriledi. Shınıǵıwdı baslawda tárbiyashı balalarǵa oyınshıqlardı kórip shıqqanlıǵın, olar hár qıylı reńde hám hár qıylı materialdan islengen bolıwın biliwin esletip ótedi. Olarǵa oyınshıq alıp kelgenligin málim etedi. Tárbiyashı balalarǵa búgingi shınıǵıwda oyınshıqlardı kózden keshirip ǵana qoymastan, al olar haqqında gúrriń dúziwin málim etedi. Balalarǵa bılay deydi: «Aldı menen oyınshıqlardı dıqqat penen kózden keshiriw kerek, soń ol ne dep aytılıwın, qanday reńde ekenligin, neden jasalǵanlıǵın aytıp beriw kerek». Tárbiyashı dáslepki shınıǵıwda gúrriń úlgisi yaki rejesin (Bul qanday buyım? Onıń qanday bólekleri bar? Olar ne ushın kerek? Bul buyımnan qanday paydalanıwdı túsindir hám kórset) beredi. Usı toparda ǵarezsizlikke hám dóretiwshilikke baǵdarlaytuǵın shınıǵıwlardan keń paydalanıladı: «Oyınshıqlar boyınsha jumbaqlar aytıw oynaymız». (Stol ústine eshki, iyt, qoraz, at, tasbaqa, pıshıq, qoy oyınshıqları qoyıladı. Olarǵa tiyisli jumbaqlar aldıńnan tańlap qoyıladı: «Basında tayaǵı bar, segiz tuyaǵı bar», «Embeklegen tastı kórdik, tastan shıqqan bastı kórdik», «Tórtew onıń ayaǵı, temir mıqlı tuyaǵı, mánzilge jetistirer, tastan qattı tuyaǵı», «Kete beredi, kete beredi, sebettey jerdi iyeleydi», «Erte turadı, jar shaqıradı», «Kishkene quman, otırıp kózin jumǵan». Tárbiyashı bir oyınshıq boyınsha jumbaqtı aytadı, balalar tabadı. Soń bolsa balalardıń ózlerine jumbaqlar aytıw usınıs etiledi). «Súyikli oyınımız haqqında sóylesemiz». Oyınshıqlardı táriyplewde balalar sóylewine úlken Tálaplar qoyıladı. Balalarǵa berilgen «Qanday oyınshıq?» degen sorawǵa oyınshıqtıń hár bólegin dıqqat penen kórip shıǵıp onı súwretlewdi (formasın, uzınlıǵın, reńin, neden jasalǵanlıǵın hám t.b.lardı) Tálap etedi. Balalar onı dárhal tolıq súwretlep bere almaydı. Tárbiyashı balalarǵa gúrrińlerdi tolıqtırıwdı usınıs etedi yaki ózi gúrriń úlgisin beredi.
Balalar oyınshıqlar toplamı ishinen ózleri qálegen oyınshıqlardı tańlap, olar boyınsha qızıqlı gúrrińler oylap tabadı, biraq geyde mazmunnan shetke shıǵıp ketiw jaǵdayları da boladı. Bunday jaǵdaylarda tárbiyashı óziniń sorawları, eske túsiriwi, anıqlıq kiritiwi, tolıqtırıw menen logikalıq, súwretli gúrriń dúziwge járdem beredi.
Úlken hám mektepke tayarlaw toparında oyınshıqlar járdeminde instsenirovka kórinislerinen ibarat bolǵan gúrriń dúziwge de úyretilip barıladı. Tárbiyashı bunday gúrrińniń úlgisin beredi. Mısalı, qız hám kúshik haqqında gúrriń: «Qız bir jasar edi hám onıń appaq ǵana jaqsı kúshigi bar edi. Qız onı baǵar, seyilge alıp shıǵar edi. Ol kúshiktiń moynına qızıl lenta baylap qoyǵan edi. Kúnlerden bir kúni qız mektepke oqıwǵa ketti. Úyge birew keldi de, esikti ashıq qaldırdı, kúshik bolsa kóshege jwuırıp shıqtı. Qız mektepten kelse, kúshik joq. Izlep taba almadı. Ol kóshege juwırıp shıqtı. Qarasa, qońsı úydiń dárwazası aldında otır eken. Ol júdá kir bolıp, qaltırap jılar edi. Qız onı kóterdi de, úyine alıp keldi». Gúrriń oyınshıqlardı háreketlew menen aytıladı.
Baylanıslı sóylewdi janlı hám ashıq bolıwı ushın oyınshıqlar menen shólkemlestiriletuǵın cpektakl`ler úlken áhmiyetke iye. Bul spektakl`lerdi úlken topar balaları kishkentaylarǵa qoyıp beredi. Spektakl` baslanıwınan aldın tárbiyashı topar balaları menen kishigirim sáwbet ótkeredi, balalarǵa oyınshıqlar ushın «waqıyalar» oylap tabıwdı hám onı doslarına sóylep beriwdi usınıs etedi. Temalar turmıslıq yaki qıyalıy bolıwı múmkin. Mısalı, «Haywanat baǵında ayıw turmısında qanday waqıya júz beredi?», «Túlkiniń twuılǵan kúni», «Oyınshıqlar dúkanı», «Jańa jıl keshesi» hám t.b.lar.
Tábiyiy buyımlardı súwretlew. Bul shınıǵıw úlken tálim-tárbiyalıq áhmiyetke iye, bunday shınıǵıwlarda balalardıń kúndelikli turmısında qollanatuǵın, átirapın qorshap turǵan, xojalıqta tutınatuǵın bwyımlar súwretlenedi. Sonday-aq, tábiyat ob`ektleri (miyweler, úy ósimlikleri, japıraqlar), xojalıq bwyımları, tanıs miynet quralları hám t.b.lar bolıwı múmkin. Balalar gúrriń dúziw barısında, olardıń bwyımlar (forması, neden qılınǵanı, onıń wazıypası) haqqındaǵı bilimleri jáne de bekkemlenedi. Buyımlardı súwretlew menen bir waqıtta olardıń baqlawshılıǵı, analiz qıla alıw kónlikpesi, salıstırıw qábileti rawajlanadı. Bul shınıǵıw túrinde bwyımlar jıyındısınan (20-30 dana, wazıypası, túri hám t.b.lar bir qıylı bolǵan) paydalanǵan maqul. Máselen, úlken toparda tómendegi bwyımlardan paydalanıw múmkin: hár qıylı sabın salǵıshlar, tis shetkaları, taraqlar, aynalar hám t.b. ıdıs-tabaqlar hám asxana bwyımları (oqlaw, kepkir, duz ıdıs hám t.b.); tigiw bwyımları (jip, sádepler, qayshılar, iyne qadaǵıshlar); mektep (oqıw) quralları (qálemler, óshirgishler, sızǵıshlar, ruchkalar). Balalardıń gúrrińin bwyımlardıń túrleniwi tiykarında, wazıypalarına qarap (jáne kimlerde qalta bar?), materialı boyınsha (jasıl reńdegi bwyımlardı esleysiz be?) náwbetlestiriw múmkin.
Shınıǵıwda jumbaqlardan da paydalanıw múmkin. Hámmege ton tigedi, ózi jalańash (iyne); Tap-tap etedi, astınan kárwan ótedi (elek); Barıwda qarnı ash, qosıq aytar, keliwde qarnı toq, jılap qaytar (shelek). Balalardıń salıstırıwshı gúrrińlerinen de paydalanıw múmkin. Mısalı, eki iyne qutıshasın súwretlew. «Meniń iyne qutıshám plastmassadan jasalǵan, onıki bolsa – aǵashtan. Meniń iyne qutıshámnıń joqarısında oymaqshısı bar, onikinde bolsa joq. Meniń iyne qutıshámnıń ushı ótkir, tap raketaǵa uqsaydı, onıki bolsa tap ısqırawıqqa uqsaydı». Bunday shınıǵıwlar nátiyjesinde balalar ózleri erkin ráwishte bwyımlar haqkında, onıń eń baslı belgilerin ajıratqan halda jumbaqlar oylap tabıwǵa úyrenedi.