Bap new indd

sistemanıń qalǵan bólimi oǵan qarama­qarsı baǵıtta qozǵaladı. 
Júzege kelgen bunday qozǵalıstı reaktiv qozǵalıs dep ataydı.
Reaktiv qozǵalıstı kóz aldımızǵa elesle-
tiw ushın tómendegidey tájiriybeni ótkize-
yik. Probirkanıń yarımına shekem suw 
quyıp, awzın tıǵın menen jabayıq hám 
123-súwrettegidey etip arbaǵa ornalastırayıq. 
Qurǵaq janılǵınıń jalınında probirkadaǵı 
suwdı qızdırayıq. Suwdıń qaynaw dáreje-
sine jaqınlasqanda tıǵın úlken tezlik penen 
atıladı, arba bolsa tıǵınnıń qozǵalıs baǵıtına 
qarama-qarsı baǵıtqa qaray qozǵaladı. Bul 
jaǵdayda tıǵındı probirkadan atıp shıǵarıw-
shı puwdıń basım kúshine iye qarama-qarsı 
baǵıtlanǵan reaktiv kúsh payda boladı. Reaktiv kúshtiń tásirinde arba tıǵınnıń 
qozǵalısına qarama-qarsı baǵıtta qozǵaladı.
Mısalı, tıǵınnıń massası m
1
= 10 g, arbanıń massası (qurǵaq janılǵı hám 
probirka penen birgeliktegi) m
2
= 500 g, tıǵın menen arbanıń tıǵın atılmastan 
burınǵı tezlikleri υ
1
= υ
2
= 0, tıǵınnıń atılıw tezligi υ
1
′ = 10 m/s qa teń deyik. 
Impulstiń saqlanıw nızamınan paydalanıp, tıǵın atılǵanda arbanıń alǵan υ
2
′ 
reaktiv tezligin esaplaymız.
123-súwret Tıǵınnıń qozǵalısına 
qarama-qarsı baǵıtta payda bolatuǵın 
reaktiv qozǵalıs.
υ
→
2
′
υ
→
1
′
m
1
m
2

---

141
VI bap. Impulstiń saqlanıw nzıamı
m
1 
υ
1
+ m
2 
υ
2
= m
1 
υ
1
′+ m
2 
υ
2
′ teńliginde 
υ
1 
= υ
2
= 0 bolǵanlıǵı ushın shep tárepi nolge 
teń boladı: 0 = m
1 
υ
1
′+ m
2 
υ
2
′. Bunnan υ
2
′ = 
= − m
1
υ
1
′/m
2
yamasa υ
2
′ = –0,2 m/s boladı.
Reaktiv qozǵalıstı túsinip alıw ushın jáne bir 
tájiriybe ótkizemiz. 124-a súwrette súwretlengen 
tájiriybede suw υ
1
tezlik penen bir tárepke atılıp 
tursa, naydıń ózi qarama-qarsı tárepke qaray υ
2
reaktiv tezlik penen qozǵaladı. 124-b súwrettegi 
tájiriybede búgilgen shiyshe naydıń eki ushınan 
suw atılıp turadı. Bunda suwdıń qozǵalısına qara-
ma-qarsı baǵıtta júzege kelgen reaktiv qozǵalıstıń 
esabınan shiyshe nay aylanadı. Bul sistemanı Segner párrikleri dep ataydı.
Hawanıń járdeminde de reaktiv qozǵalıstı payda etiw múmkin. 125-súwrette 
usınday dúzilistiń tiykarǵı bólegi súwretlengen. Bul jaǵdayda erkin aylanıw-
shı disk qozǵalmaytuǵın nayǵa podshipnik arqalı ornalastırılǵan. Qısılǵan 
hawa nay arqalı disktiń ishine kiredi. Basım 
astındaǵı hawa disktiń shetlerine ornalastırılǵan 
tórt nay arqalı urınba baǵıtında sırtqa atılıp 
shıǵadı. Bul jaǵday bolsa diskti qarama-qarsı 
baǵıtta aylandırıwshı reaktiv qozǵalıstı payda 
etedi.
Dúzilistiń járdemshi bólimi sıpatında qısılǵan 
hawani payda etiwshi ventillyatordan payda-
lanıw múmkin. Shlanganıń járdeminde ventil-
lyatordan úlken basımǵa iye hawa jiberilgen. 
Bunday jaǵdayda reaktiv qozǵalıstıń saldarınan 
disk úlken tezlik penen aylanadı. Járdemshi 
bólimniń ornına úplengen hawa sharınan pay-
dalanamız