Bap new indd

Vektorlıq shamalar
 
Bazı bir fizikalıq shamalar menen is alıp barǵanda olardıń san mánisin 
biliw jetkilikli emes, olardıń baǵıtı da zárúr áhmiyetke iye boladı. Mısalı, 

---

19
I bap. Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar
dene s = 5 m aralıqqa orın awıstırdı, dew jet-
kilikli emes. Bunda orın awıstırıwdıń baǵıtı 
da belgili bolıwı kerek. Sol jaǵdayda deneniń 
qaysı tárepke hám qayjerge orın awıstırǵanlıǵı 
haqqında tolıq túsinikke iye bolamız.
Stoldıń ústinde turǵan arbaǵa belgili bir kúsh 
tásir etip atır dep aytıw jetkilikli emes. Bul kúsh 
denege shepten oń tárepke qaray tásir etkende, 
arba ońǵa, ońnan shep tárepke qaray tásir etkende 
bolsa shep tárepke qaray qozǵaladı (14-súwret). 
Eger kúsh arbaǵa joqarıdan tómenge qaray tásir 
etse, arba qozǵalmaydı.
Kúsh, tezlik, orın awıstırıw sıyaqlı fizikalıq shamalar vektorlıq 
shamalar. Bul shamalardı úyreniwde san mánisi menen baǵıtın biliw áh-
miyetli.
San mánisleri hám baǵıtları menen anıqlanatuǵın shamalar vektorlıq 
shamalar dep ataladı.
Ádette vektorlıq shamanıń ústine baǵıtlı strelka qoyıladı. Mısalı, kúsh – 
F
→
, 
tezlik – υ
→
, 
orın awıstırıw – s
→
kórinisinde ańlatıladı. Vektorlıq shamanıń 
san mánisin tómendegishe ańlatamız:
| F
→
| = 2 N, | υ
→
| = 10 m/s, | s
→
| = 5 m 
yamasa F = 2 N, υ = 10 m/s, s = 5 m.
Vektorlıq shama sızılmada uzınlıǵı san mánisine teń baǵıtlı strelka 
túrinde kórsetiledi.
Vektorlıq shamalardı qosıw hám alıw
Háwizdiń A noqatınan B noqatına qaray υ
1
tezlikte júzip ótpekshi bolǵan 
júziwshiniń qozǵalısın kórip shıǵayıq (15-súwret). Júziwshi B noqatqa qaray 
júzbekte, biraq υ
2
tezliktegi dárya aǵısınıń tásirinde ol arǵı jaǵanıń C no-
qatına baradı. Júziwshi A dan B ǵa jetip barıwı ushın sarplanǵan t waqıtta 
dáryanıń suwı B dan C ǵa shekemgi aralıqtı ótedi. Júziwshiniń υ
→
1
tezligine 
suwdıń υ→
2
tezliginiń qosılıwı nátiyjesinde dáryanı υ
→
3
tezlikte júzip ótedi. 
Vektorlıq kóriniste bunı tómendegishe ańlatıw múmkin:
υ
→
1
+
υ
→
2
=
υ
→
3
.