Bap new indd

II bap.
TUWRÍ SÍZÍQLÍ 
QOZǴALÍS
Átirapımızdaǵı denelerdiń qozǵalısı quramalı kóriniske iye bolıp, olardı 
úyreniw hám sızılmalarda ańlatıw ushın qozǵalıstıń eń ápiwayı kórinislerin 
tallawdan baslaymız. Eń ápiwayı túrlerin qozǵalıs – bul tuwrı sızıqlı teń 
ólshewli qozǵalıs bolıp tabıladı.
Bul bapta dáslep denelerdiń tuwrı sızıqlı teń ólshewli qozǵalısın úyrenemiz, 
teń ólshewli emes qozǵalıs haqqında qısqasha maǵlıwmat alamız. Soń tuwrı 
sızıqlı teń ólshewli ózgeriwshi qozǵalıstı úyreniwge kirisemiz.
5-§. TUWRÍ SÍZÍQLÍ TEŃ ÓLSHEWLI QOZǴALÍS 
HAQQÍNDA TÚSINIK
Teń ólshewli qozǵalıs
Tómendegi tájiriybeni ótkereyik.
Arbaǵa 24-súwrette kórsetilgenindey tamızǵısh 
ornatılǵan bolsın. Birdey waqıt aralıǵında bir tamshı 
tamıp tursa, ol qaysı waqıtta arba qáyjerde bolǵanlıǵın 
belgilep ketedi. Arbanı jibersek, ol ildirilgen júk 
tásirinde qozǵaladı. Bunda arbanıń artındaǵı tamshılar 
arasındaǵı aralıqtıń birdey emesligin baqlaw múmkin. 
Demek, arba birdey waqıt aralıqlarında hár qıylı 
aralıqlardı basıp ótken, yaǵnıy ol teń ólshewli emes 
qozǵalǵan.
Endi joqarıdaǵı tájiriybemizdi biraz ózgerteyik. 
Bul ret ildirilgen júkti kemeytip tamǵan tamshılar-
dıń arasındaǵı aralıqtıń birdey bolıwına eriseyik 
(25-súwret). Bul jaǵdayda arbanıń birdey waqıt 
aralıqlarında birdey joldı basıp ótkenligine iseniw 
múmkin. Arbanıń bunday qozǵalısı teń ólshewli 
qozǵalısqa mısal boladı
24-súwret. Arbanıń teń 
ólshewli emes qozǵalısı
25-súwret. Arbanıń teń 
ólshewli qozǵalısı

---

27
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
Eger dene qálegen teńdey waqıt aralıǵında birdey joldı basıp ótse, 
bunday qozǵalıs teń ólshewli qozǵalıs dep ataladı.
Ózgermeytuǵın tezliktegi deneniń qozǵalısı teń ólshewli qozǵalıs bolıp 
tabıladı. Eger avtomobil teń ólshewli qozǵalıp, hárbir minutta 1,5 km joldı 
basıp ótetuǵın bolsa, 2 minutta 3 km, 5 minutta 7,5 km, 10 minutta 15 km, 
30 minutta 45 km, 1 saatta 90 km joldı basıp ótedi.
Saat tilleriniń ushınıń qozǵalısı da teń ólshewli qozǵalısqa mısal bola aladı. 
Biraq, olardıń qozǵalısınıń traektoriyası sheńber tárizli boladı. Joqarıdaǵı 
mısallardaǵı qozǵalıslardı úsh túrge ajıratıw múmkin:
1) tezligi birdey hám traektoriyası tuwrı sızıqlı;
2) tezligi birdey, biraq traektoriyası iymek sızıqlı;
3) traektoriyası tuwrı sızıqlı, biraq tezligi ózgermeli.
Kópshilik jadaylardaǵı átirapımızdaǵı denelerdiń qozǵalıslarınıń 
traektoriyası iymek sızıqlı boladı. Ayırım jaǵdaylarda denelerdiń jolınıń 
belgili bir bólimin tuwrı sızıqlı qozǵalıwı múmkin.