Bap new indd

 
 
 
Mexanikalıq qozǵalıs
Dógerek-átirapımızda velosiped, avto-
mobil hám adamlardıń júriwin, aspan-
da qustıń, vertolyottıń, samolyottıń hám 
raketalardıń ushıwın (2-súwret), suwda 
balıqtıń, akula hám delfinlerdiń júziwin, 
Jerdiń Quyash átirapında, Aydıń Jer áti-
rapında aylanıwın baqlaymız. Denelerdiń 
qozǵalısları belgili nızam-qaǵıydalarǵa 
boysınadı. Mısalı, alımlar baqlawlardıń 
nátiyjesinde aspan deneleriniń qaysı 
waqıtta keńisliktiń qaysı ornında bo-
lıwın anıqlay aladı. Tap sol sıyaqlı Ay 
menen Quyashtıń qashan tutılatuǵınlıǵın 
aldınan aytıp beriwi múmkin.
Qálegen deneniń mexanikalıq qoz-
ǵalısı basqa denege salıstırǵanda baqla-
nadı. Mısalı, avtomobil terekler hám 
imaratlarǵa salıstırǵanda, dáryanıń suwı 
jaǵısqa salıstırǵanda, samolyot Jerdegi 
imaratlar, aspandaǵı bulıtlarǵa salıstırǵanda 
qozǵaladı. Deneniń qozǵalısı baqlawshınıń 
turǵan ornına qarap hár qıylı boladı.
Deneniń mexanikalıq qozǵalısı 
dep basqa denelerge salıstırǵan-
da keńislikte turǵan ornın waqıt 
ótiwi menen ózgerisine aytıladı.
2-súwret.
Denelerdiń mexanikalıq 
qozǵalısı.

---

9
I bap. Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı ulıwma maǵlıwmatlar
Qozǵalıstıń salıstırmalıǵı
Deneniń ornı jerge salıstırǵanda ózgermese, ol tınıshlıqta turıptı. Biraq 
deneniń tınısh yamasa qozǵalıs jaǵdayı salıstırmalı. Qayıqta otırǵan adam 
qayıqqa salıstırǵanda tınısh halda bolsa, jaǵısqa salıstırǵanda qozǵalısta. 
Jerdegi barlıq deneler tınısh turǵanday. Biraq olar Jer menen Quyashtıń 
átirapında aylanadı, yaǵnıy qozǵalısta boladı. Belgili bir tezlikte ketip 
baratırǵan poyezddıń ishinde júrip baratırǵan adam vagonǵa salıstırǵanda 
kishi tezlikte qozǵalsa, sırttaǵı temir joldıń relsine salıstırǵanda úlken tez-
likte qozǵaladı. Bul adamnıń tezligi hár qıylı denelerge salıstırǵanda hár 
qıylı boladı. Basqa deneler bolmasa, deneniń tezligi haqqında heshqanday 
pikir aytıwǵa bolmaydı.