Bap new indd

Barlıq denelerdiń qozǵalısı salıstırmalı bolıp, olardıń tınıshlıqta 
turıwı salıstırmalı bolıp tabıladı.
Esaplaw denesi
Qozǵalıstıń salıstırmalıǵın esapqa alıw ushın «esaplaw denesi» túsini-
gi kirgiziledi. Mısalı, adam hám avtomobillerdiń qozǵalısı yamasa tınısh-
lıqtaǵı halı Jerge salıstırǵanda alınadı. Bul jaǵdayda Jer – esaplaw denesi 
bolıp esaplanadı. Átirapımızdaǵı barlıq denelerdiń tınıshlıq jaǵdayı yamasa 
mexanikalıq qozǵalısı tap sonday esaplaw denelerine salıstırǵanda qaraladı. 
Eger Jerdiń Quyash átirapındaǵı qozǵalısı qarap atırılǵan bolsa, Quyash 
esap law denesi boladı.
Deneniń qozǵalısı yamasa tınısh halı qaysı denege salıstırǵanda 
baqlanıp atırılǵan bolsa, sol dene esaplaw denesi dep ataladı.
3-súwrette jerge salıstırǵanda 10 m/s tezlikte ketip baratırǵan platformanıń 
ústinde usı baǵıtta 1 m/s tezlik penen ketip baratırǵan adam súwretlengen. 
Bul adamnıń qozǵalısı ushın platforma esaplaw denesi dep alınsa, onıń tezligi 
1 m/s boladı. Eger esaplaw denesi sıpatında Jer alınǵan bolsa, adamnıń tezligi 
11 m/s boladı (10 m/s + 1 m/s = 11 m/s). Jolda ketip 
baratırǵan avtomobildiń, poyezd hám basqalardıń 
qozǵalısında esaplaw denesi sıpatında Jer sharınıń 
ornına onıń betinde qozǵalmay turǵan imarat, ter-
eklerdi alamız. Mısalı, avtomobildiń qozǵalısı joldıń 
jaǵasındaǵı tereklerge salıstırǵanda, sol terek esaplaw 
denesi dep alınadı.
3-súwret.
Platforma 
ústindegi adamnıń qozǵalısı 
salıstırmalı.

---

10
Kinematika tiykarları
Esaplaw sisteması
Deneniń mexanikalıq qozǵalısı haqqında 
tolıq maǵlıwmat beremiz. Mısalı, avtomobil qa-
lanıń A punktinen B punktine barıwın tallayıq. 
Onıń tegisliktegi qozǵalısın ańlatıwda tómendegi 
usıldan paydalanamız. Qalanıń kartasın alıp, onda 
qozǵalıs baslanǵan A punkt, yaǵnıy esaplaw de-
nesin tabamız (4-súwret). Usı noqattan ótiwshi 
Batıstan Shıǵısqa hám Qubladan Arqaǵa baǵıt-
lanǵan masshtabı kórsetilgen eki kósher ótkere-
miz. Bunnan eki ólshemli koordinatalar sistemasın 
payda etemiz. Avtomovil júrgen kósherden sızıq 
ótkersek, onda avtomobildiń koordinatalar basına 
salıstırǵandaǵı qozǵalıs jolınıń sızılmasın kórse-
temiz. Al qozǵalıs barısında avtomobildiń koordinatalar basına salıstırǵan-
da qayjerde hám qashan bolǵanı anıq kórsetilse, qozǵalıs haqqında tolıq 
maǵlıwmat berilgen boladı. Eger ushıp baratırǵan raketanıń koordinataların 
kórsetpekshi bolsaq, onıń biyiklik boyınsha qozǵalısı haqqındaǵı maǵlıw-
matlardı da kórsetiwimiz kerek boladı. Bunıń ushın tegisliktegi koordina-
talar sistemasında joqarıǵa baǵıtlanǵan hám koordinata bası arqalı ótiw-
shi perpendikulyar kósher ótkeremiz. Nátiyjede úsh ólshemli koordinatalar 
sisteması payda boladı.
Raketanıń qozǵalısın tolıq táriyiplew ushın úsh parametr beriledi:
1) esaplaw denesi (bul mısalda Jer sharı alınadı);
2) koordinatalar sisteması (koordinatalar orayı Jer sharında raketa ush-
qan orındaǵı noqatqa jaylastırıladı);
3) waqıttı esaplaw (raketanıń ushıw traektoriyasınıń belgili bir noqatında 
qaysı waqıtta bolǵanı).