Bap new indd

Mexanikalıq qozǵalıs haqqındaǵı Abu Rayxan Beruniy
menen Abu Ali ibn Sinonıń tálimatları
Orta ásirlerge kelgende basqa ilimler qatarında fizikanıń, sonıń ishinde, 
mexanikanıń rawajlanıwında jańa basqısh baslandı. Bul dáwirdegi mexa-
nikanıń rawajlanıwında Orta Aziyadan jetilip shıqqan ullı alımlardıń da úlesi 
úlken bolǵan. Xorezmniń áyyemgi paytaxtı Kat qalasında (házirgi Beruniy 
rayonında) tuwılǵan Abu Rayxan Beruniy (973–1048) 
Jerdiń tartıw kúshi, denelerdiń erkin túsiwi, deneniń 
salmaǵı, ápiwayı mexanizmler, energiyanıń bir túrden 
basqa túrge aylanıwına baylanıslı maǵlıwmatlardı bergen. 
Sonıń ishinde, Jerdiń denelerdi ózine tartıwı haqqında 
bılay degen: «Jer shar formasında bolǵanlıqtan dene-
ler barlıq tárepten Jerdiń orayına qaray tartılıp turadı». 
Beruniy okeanlardıń suwınıń betiniń sfera formasında 
bolıwına denelerdiń Jerge tartılıwı sebepshi ekenligin 
jazıp qaldırǵan. Jerdiń ishki qozǵalısı, yaǵnıy onıń qu-
ramındaǵı zatlardıń óziniń tábiyiy orınlarına umtılıwına 
da denelerdiń Jerdiń orayına tartılıwı sebep bolıwı, sonıń sebebinen Jerdiń 
betindegi hár qıylı qozǵalıslardıń júzege keliwin túsindirgen.
Beruniy Jerdiń radiusın, sheńber uzınlıǵın, kólemin anıqlap, Jerdiń 
kishireytilgen modeli – globustı oylap tapqan. Ol Amerika materigin te-
oriyalıq jaqtan ashqan. Jerdiń óz kósheri hám Quyash átirapında aylanıwı 
haqqında ilimiy pikirlerdi jazıp qaldırǵan.
Beruniydiń zamanlası, Buxaranıń Afshona awılında 
dúnyaǵa kelgen Abu Ali ibn Sino (980–1037) mexa-
nikalıq qozǵalıs, denelerdiń qozǵalıslarınıń salıstırmalıǵı, 
denelerdiń óz ara tásirlesiwleri, aylanbalı qozǵalıs, 
orayǵa umtılıwshı kúsh, sızıqlı tezlik, atmosfera basımı 
haqqında áhmiyetli maǵlıwmatlardı jazıp qaldırǵan. Ibn 
Sinonıń «Fizika» hám «Mexanika» degen shıǵarmaların-
da keltirilgen maǵlıwmatlardıń házirgi dáwir tálimatlarına 
sáykes keliwi onıń ullı alım ekenligin dálilleydi. Abu Ali 
ibn Sino kúshtiń tásirinde denelerdiń qozǵalatuǵınlıǵı, al 
olardıń massaları qansha úlken bolsa, qozǵalıs ushın úlken kúshtiń zárúr bo-
latuǵınlıǵı, birdey kúshlerdiń tásirinde ólshemleri hár qıylı denelerdiń alǵan 
tezligi hár qıylı bolatuǵının aytıp ótken. Sonlıqtan, ol bılay degen: «Eki shar 
alıń. Olardıń ólshemleri hár qıylı, sebebi birdey bolǵanda, nátiyjeleri hár qıylı 
Abu Ali ibn Sino
Abu Rayxan 
Beruniy 

---

6
Kirisiw
boladı. Úlken shar ekinshisinen neshe ese úlken bolsa, nátiyjesi sonsha ese 
kishi boladı». Bunda Ibn Sino «sebep» dep házirgi waqıttaǵı «kúsh» túsi-
nigin, al nátiyje dep «tezlik» túsinigin názerde tutqan. Bul tiykarda aradan 
jeti ásir ótkennen keyin inglis alımı Isaak Nyuton (1643–1727) tárepinen 
daǵazalanǵan mexanikanıń ekinshi nızamı dep atalatuǵın nızamnıń sózler me-
nen jazılǵan táriyiplemesi bolıp tabıladı.
Ibn Sino denelerdiń Jerge tartılıwın túsindiriwde mınaday mısal keltire-
di: «Eger kimde-kim shertektiń astındaǵı baqandı tartıp alsa, onda shertek 
qulaydı – dep aytadı. Haqıyqatında ol shertekti qulatpaydı, al shertek ózi 
ushın tán bolǵan salmaqtıń tásirinde qulaydı. Baqan bolsa shertekke qu-
lawǵa múmkinshilik bermeydi. Baqannıń tartıp alınıwı menen salmaqtıń tá-
sirinde qulaydı».
Nyuton tárepinen Pútkil dúnyalıq tartılıs nızamınıń ashılıwı Ibn Sinonıń 
bul haqqındaǵı pikirleriniń durıs ekenin dálilledi. Nyutonda almanıń úzilip 
túsiwi Jerge tartılısınıń sebep ekenligin aytqan.
XVII ásirlerde italiyalı alım Galileo Galiley (1564–1642) qozǵalıstaǵı 
denelerdiń birden toqtay almawınıń sebebi – denelerdiń inerciyası, deneler di 
Jer sharınıń ózine tartıp turıwınıń nátiyjesinde olardıń erkin túsetuǵınlıǵın, 
mayatnik terbelisleriniń nızamlıqların ashtı.
Inglis alımı Isaak Nyutonnan burın jasap dóretiwshilik etken alımlardıń 
mexanika tarawındaǵı jumıslarına, sonday-aq, ózi alıp barǵan baqlawlar me-
nen tekseriwlerine tiykarlanıp, mexanikalıq qozǵalıs hám denelerdiń óz ara 
tásir haqqındaǵı nızamlardı matematikalıq jaqtan ańlattı hám bir sistemaǵa 
túsirdi. Nátiyjede mexanika óz aldına pán sıpatında qáliplesti. Mexanikanıń 
nızamları ilim menen texnikanıń rawajlanıwına úlken úles qostı.
Klassikalıq mexanikanıń qáliplesiw procesi jámiyettiń mánewiy jeti-
lisiwine, adamzattıń rawajlanıwına úlken úles qostı. Eń birinshi ashılǵan 
fizikalıq nızamlar da mexanikaǵa tiyisli bolıp, álem haqqındaǵı eń birinshi 
fizikalıq kórinisi álemniń mexanikalıq súwretleniwi bolǵan. Mexanikanıń 
rawajlanıwınıń nátiyjesinde ilimiy pikirlewdiń jańa usılı payda boldı, mikro 
hám makroálemniń sırları sheshilip, kosmostı tabıslı túrde iyelew isleri 
baslandı.
1. «Mexanika» nıń rawajlanıwına Orta Aziya oyshıllarınıń qosqan úlesleri haqqındaǵı 
maǵlıwmatlardı jazıp keliń.
2. «Mexanika» nıń rawajlanıwına úles qosqan jáne qanday alımlardı bilesiz?
3. Ne ushın fizika pánin texnikanıń tiykarı dep ataydı? Juwabıńızdı mısallar menen 
túsindiriń.

---

7