Bap new indd

IV BAP BOYÍNSHA JUwMAQ
Nyutonnıń nızamları ápiwayı bolıp kóringeni menen eki: F
→
= ma hám 
F
→
1 
= – F
→
2
formulalarınıń turmıstaǵı áhmiyeti ullı. Átirapımızda júz berip 
atırǵan qozǵalıslar: dáryalarda suwdıń aǵıwı, Jerdiń betindegi samal hám 
dawıllardıń esiwi, jollardaǵı avtomobillerdiń tınbay júriwi, samolyotlardıń 
ushıwı, kosmos keńisligindegi planeta, juldız hám galaktika sonday-aq, kos-
moslıq kemelerdiń qozǵalıslarına dıqqat penen qarań. Bul qozǵalıslar hám 
qozǵalatuǵın deneler bir-birine hesh uqsamaydı. Olarǵa tásir etiwshi kúshler 
de hár qıylı boladı. Biraq bul qozǵalıslardıń hám qozǵalısta qatnasıp atırǵan 
denelerdiń barlıǵı ápiwayı bolıp kóringen nızamlar tiykarında ańlatıw múmkin.

---

95
IV bap Háreket nızamları
Ulıwma alǵanda, Nyuton nızamları mexanikanıń hár qıylı máselelerin 
sheshiwge imkaniyat beredi. Eger denege tásir etip atırǵan kúsh belgili bolsa, 
deneniń qálegen waqıttaǵı traektoriyasınıń qálegen noqatındaǵı tezleniwin 
tabıw múmkin. Deneniń qozǵalısı, yaǵnıy onıń qálegen waqıttaǵı jaǵdayı 
belgili bolsa, Nyutonnıń nızamlarınıń járdeminde denege qanday kúshtiń 
tásir etetuǵınlıǵın anıqlaw múmkinshiligin beredi.
IV BAPQA TIYISLI QOSÍMSHA SHÍNÍǴÍwLAR
1. Massası 2 kg bolǵan dene jerge erkin túsedi. Denege tásir etip atırǵan 
kúshti tabıń g = 10 m/s
2
dep alıń.
2. Massası 200 g bolǵan arbanıń 0,5 m/s
2
tezleniw menen qozǵalıwı ushın 
oǵan qanday shamadaǵı turaqlı kúshtiń tásir etiwi kerek?
3. Temir jolda turǵan vagondı 2 kN kúsh penen iytergende, ol 0,1 m/s
2
tezleniw menen qozǵala basladı. Vagonnıń massasın tabıń.
4. Tınısh halda turǵan massası 0,5 kg dene turaqlı kúshtiń tásirinde 
qozǵalıp, 5 s da 20 m júrdi. Denege tásir etip atırǵan kúshtiń shamasın tabıń.
5. Teń ólshewli gorizontal bette massası 100 g polat sharik tur. Eger 
sharik gorizontal jaǵdayda 50 mN kúsh penen iyterip jiberse, ol qanday 
tezleniw alǵan bolar edi?
6. Teń ólshewli gorizontal bette turǵan arbaǵa 4 N turaqlı kúsh penen 
tásir etkende, ol 2 tezleniw aladı. Eger oǵan 6 N kúsh penen tásir etsek, 
qanday tezleniw alǵan bolar edi?
7. 6-máseleniń shárti boyınsha hár eki jaǵday ushın arbanıń 1 s waqıt 
ishinde alǵan tezliklerin tabıń.
8. Massası 2 000 kg bolǵan avtomobil 0,8 m/s
2
tezleniw menen qozǵala 
basladı. Motor avtomobildi qanday kúsh penen qozǵalısqa keltiredi? Súykeliw 
kúshleri esapqa alınbasın.
9. Bir-birine qarama-qarsı qozǵalıp atırǵan massaları 0,5 kg hám 1,5 kg 
eki dene soqlıǵıstı hám ekewi de toqtap qaldı. Eger soqlıǵıspastan burın 
birinshi dene 6 m/s tezlikte qozǵalǵan bolsa, ekinshi dene qanday tezlikte 
qozǵalǵan?
10. Traktor telejkanı 10 kN kúsh penen tartqanda, oǵan 0,5 m/s
2
tezleniw 
beredi. Tartıw kúshi 30 kN bolǵan basqa traktor usı telejkaǵa qanday te-
zleniw beredi?
11. Massası 80 t bolǵan reaktiv samolyottıń dvigatelleriniń tartıw kúshi 
120 kN bolsa, samalyot tezlik alıwda qanday tezleniw menen qozǵalǵan?

---

96
Dinamika tiykarları
12. Massası 0,4 kg bolǵan topqa 0,01 s dawamında soqqı berilgende, ol 
20 m/s tezlik aladı. Top qanday kúsh penen tebilgen?
13. 25 sm uzınlıqtaǵı jipke baylanǵan massası 100 g sharik sheńber boy-
lap sekundına 2 ret aylanadı. Sharikke tásir etip atırǵan oraydan qashıwshı 
kúshti hám orayǵa umtılıwshı tezleniwdi tabıń.
14. 13-máseleniń shártindegi sharik sekundına 4 ret aylandırılsa, oraydan 
qashıwshı kúsh hám orayǵa umtılıwshı tezleniw neshe ese artadı yamasa 
kemeyedi?
15. 1 m uzınlıqtaǵı jipke baylanǵan dene hár sekundta 1 ret aylanadı. De-
nege tásir etip atırǵan oraydan qashıwshı kúshtiń 10 N bolıwı ushın deneniń 
massası qansha bolıwı kerek?
16. Batpaqlı jolda batıp qalǵan avtomobildiń dóńgeleginen 10 m/s te-
zlikte ılay shashırap atır. Eger avtomobildiń dóńgeleginiń diametri 1 m, 
atılıp atırǵan ılaydıń ortasha massası 5 g bolsa, batpaq qanday kúsh penen 
shashıraǵan?
17. Motocikl cirk arenasında 25 m diametrli sheńber boylap 45 km/saat 
tezlikte qozǵalmaqta. Eger motociklge tásir etip atırǵan oraydan qashıwshı 
kúsh 2,5 kN ǵa teń bolsa, motocikl menen shofyordıń birgelikdegi massası 
qansha boladı? Bunda motocikl qanday orayǵa umtılıwshı tezleniw aladı?
18. 2 N kúshtiń tásirinde 10 sm ge sozılǵan rezinanıń qattılıǵın tabıń.
19. Prujinalı tárezige 1 kg júk ildirilgende onıń prujinası 8 sm ge 
sozılǵan. Prujinanıń qattılıǵın tabıń. Usı hám keyingi tiyisli shınıǵıwlarda 
g = 10 m/s
2
dep alınsın.
20. Qattılıǵı 60 N/m bolǵan prujinaǵa júk ildirilgende, ol 5 sm ge sozıldı. 
Prujinaǵa ildirilgen júktiń massasın tabıń.
21. Qattılıǵı 10 N/m bolǵan rezinaǵa 60 g bolǵan júk ildirilgende qan-
shaǵa sozıladı?
22. Bir tárepi biriktirilgen uzınlıqları birdey eki prujinanıń bos ushlarınan 
uslap tartıldı. Bul jaǵdayda qattılıǵı 120 N/m bolǵan prujina 4 sm ge sozıldı. 
Ekinshi prujina 3 sm ge sozılǵan bolsa, onıń qattılıǵı qansha boladı?
23. Massası 1200 kg bolǵan avtomobildi 0,3 m/s
2
tezleniw menen súyreg-
ende, qattılıǵı 40 kN/m bolǵan trostıń qanshaǵa sozılatuǵınlıǵın tabıń. Súyke-
liw kúshin esapqa almań.

---

97