Bap new indd

qozǵalǵanda júzege keletuǵın súykelis bolıp tabıladı.
Mısalı, stoldıń ústindegi kitaptı jılıstırǵanda, sırǵanap súykeliw payda bo-
ladı. 109-a súwrette súwretlengen deneni dinamometr arqalı tartıp, ornınan 
F
s
F
s(s)
F
s(t)
F
F
109-súwret. Tınıshlıqtaǵı 
hám sırǵanap súykeliwdiń 
júzege keliwi (a) hám olardıń 
grafigi (b).
0
t
b
a
sırǵanaw
tınısh
halı

---

119
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
qozǵaltamız. Deneniń ornınan qozǵalıw waqtında dinamometrdiń kórsetiwi 
keskin kemeyedi. Dinamometrdi tartıw arqalı deneni teń ólshewli qozǵalısqa 
keltirsek, dinamometrdiń kórsetiwi ózgermeydi. Dinamometrdiń kórsetiwiniń 
súykeliw kúshi F
s(s)
shamasına teń boladı. Demek, sırǵanap súykeliw kúshi 
tınıshlıqtaǵı súykeliw kúshinen kishi boladı (109-b súwret).
Eger sırǵanap atırǵan deneniń ústine júk qoysaq, 
ólshenip atırǵan súykeliw kúshinıń shaması artadı. Tá-
jiriybeniń kórsetiwinshe, gorizont baǵıtta teń ólshewli 
qozǵalatuǵın denege tásir etiwshi F kúshi deneniń sal-
maǵı P = mg shamasına tuwrı proporcional. Nyuton-
nıń úshinshi nızamına muwapıq dene súykelip atırǵan 
betke qanday kúsh penen tásir etse, bul bet te de-
nege tap sonday kúsh penen keri baǵıtta tásir etedi 
(110-súwret). Sırǵanap súykeliw kúshi F
s(s)
denege tásir 
etiwshi kúsh F ke shaması jaǵınan teń. Keri tásir 
kúshi tayanıshtıń reakciya kúshi N dep ataladı. Bul kúsh barlıq waqıtta 
betke perpendikulyar baǵıtlanǵan boladı. Demek, sırǵanap súykeliw kúshi 
F
s(s) 
deneniń reakciya kúshi N ge tuwrı proporcional:
F
s(s) 
= μN yamasa F
s(s) 
= μmg, (1)
Bul jaǵdayda μ (myu) sırǵanap súykelis koefficienti bolıp, onıń shaması 
bir-birine súykelisiwshi denelerdiń túrine, betleriniń tegisligine hám basqa 
da faktorlarǵa baylanıslı. Sırǵanap súykeliw koefficientiniń shamasın (1)-for-
muladan tabamız:
yamasa . (2)
Bazı bir qos materiallar ushın sırǵanap súykeliw koefficienti 3-kestede kel-
tirilgen.
3-keste
№