Bap new indd

32-§. SÚYKELIW KÚSHI. 
TÍNÍSHLÍQTAǴI SÚYKELIW
Súykeliw kúshi
Tez ketip baratırǵan avtomobildi toqtatıw 
ushın tormoz basıladı. Tóbeden sırǵanap túsken 
shana joldıń gorizontal bóliminde biraz sırǵanap 
barıp toqtaydı. Bul qubılıslarda tezliktiń ózgeri-
wi hám kemeyiwi júz beredi. Qálegen tezliktiń 
ózgeriwiniń sebepshisi kúsh bolıp tabılatuǵınlıǵı 
belgili. Endi mexanikada úyreniletuǵın jáne bir 
kúsh – súykeliw kúshi haqqında aytamız. Jerde 
turǵan júkti tartıw ushın oǵan qozǵalısınıń baǵıtında F kúshi menen tá-
sir etiw kerek (103-súwret). Bunda júktiń qozǵalısına qarsılıq etiwshi 
hám qozǵalıstıń baǵıtına qarama-qarsı baǵıtlanǵan F
s 
kúshi payda boladı.
103-súwret. Súykeliw 
kúshiniń júzege keliwi.
υ = 0
→
|F
s
|
= 
|
→
F|
F
s
F 
→
→

---

116
Dinamika tiykarları
Deneniń basqa deneniń beti boylap qozǵalıwında payda bolatuǵın 
hám qozǵalısqa qarsı baǵıtlanǵan kúsh súykeliw (súykelis) kúshi 
dep ataladı.
Súykelis heshqanday qozǵalıstı júzege keltirmeydi. Bi-
raq ne ushın ol kúsh dep ataladı degen soraw tuwıladı. 
Buǵan sebep súykelis kúshiniń qozǵalıstı ásteletiwinde. De-
mek, kúsh tek qozǵalıstı júzege keltirmesten, onı ásteletiwi 
de múmkin eken. Stoldıń ústinde jıynalıp turǵan kitaplardı 
jılıstırıw ushın kúsh penen tásir etip, súykelis kúshin jeńi-
wimiz kerek. Avtomobilge tormoz berilse, ol tez toqtaydı. 
Qayıslı berilis te súykeliw sebepli shkivler aylandırıladı 
(104-súwret).
Súykelis kúshiniń payda bolıwınıń birinshi sebebi bir-birine tiyip 
turatuǵın denelerdiń betleriniń tegis emesligi bolıp tabıladı.
Hátte, júdá tegis bolıp kórinetuǵın deneler-
diń betlerinde de gedir-budırlıqlar boladı. Móldir 
denelerdiń betleri lupa menen qaralsa, olarda hár 
túrli gedir-budırlıqlardıń bar ekenligi kórinedi 
(105-súwret).
Bir dene ekinshi deneniń betinde sırǵanaǵanda 
yamasa domalaǵanda, bul gedir-budırlıqlar bir-bi-
rine súykelip, qozǵalıwǵa tosqınlıq etiwshi kúshti 
júzege keltiredi.