Bap new indd

101-súwret. Jerdiń jasalma joldaslarınan paydalanıwish
102-súwret. 
Kosmoslıq tezlikler.
υ
II
υ
I
υ
III
Házirgi waqıtta kosmonavtika tez pát penen rawajlanbaqta. Jerdiń áti-
rapında hár qıylı mámleketlerdiń Jerden basqarılatuǵın jasalma joldasları 
ushıp júripti. Olardıń járdeminde kosmostı izertlew menen birge Jer jú ziniń 
hawa rayı, Jerdegi túrli procesler turaqlı úyrenilip barıladı. Telekórsetiwler 
hám radioesittiriwlerdi, qol telefonı baylanısların Jer júzi boylap jetkeriw 
de jasalma joldaslar járdeminde ámelge asırıladı (101-súwret).
Quyash sistemasınıń barlıq planetalarına Jerden basqarılatuǵın raketalar 
ushırılǵan. Olar basqa planetalardan hár qıylı maǵlıwmatlardı Jerge jetkizip 
turadı. Biz ótken temalarda birinshi kosmoslıq tezlik hám onıń shamasın bi-
lip alǵan edik. Tezligi artıp barǵan sayın qozǵalıs orbitası da ózgeredi hám 
sheńber boylap ushıp atırǵan joldas ellips, soń parabola dep atalıwshı traek-
toriyalar boyınsha qozǵaladı (102-súwret). Esaplawlarǵa qaraǵanda jasalma 
joldastıń tezligi υ
II
= 11,2 km/s ǵa jetkerilse, ol Jer orbitasınan shıǵıp ketedi 
hám Quyash átirapında orbita boylap qozǵala baslaydı, bunday jaǵdayda 
ol Quyashtıń jasalma joldasına aylanıp qaladı. Bul tezlik shegarası ekin-
shi kosmoslıq tezlik dep ataladı. Eger raketa Jerden Quyash átirapındaǵı 
orbita boylap qozǵalısı baǵıtın-
da υ
III
= 16,7 km/s tezlik penen 
ushırılsa, raketa úshinshi kos-
moslıq tezlikke erisedi hám 
Quyash sistemasınan shıǵıp 
ketedi. Bul tezlik shegarası 
úshinshi kosmoslıq tezlik dep 
ataladı.

---

115
V bap. Sırtqı kúshlerdiń tásirinde denelerdiń qozǵalısı
Tayanısh túsinikler: raketa, jasalma joldas, kosmos, kosmoslıq keme, 
ekinshi kosmoslıq tezlik, úshinshi kosmoslıq tezlik.
1. Kosmonavt kosmoslıq kemeden sırtqa shıqsa, salmaqsızlıq halında bola ma?
2. Jerdiń jasalma joldasınıń qozǵalısın teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıs dep aytıwǵa 
bola ma?
1. Massaları 1200 kg nan bolǵan eki avtomobildiń massa orayları arasındaǵı aralıq 5 m 
ge teń. Avtomobiller bir-birinen qanday kúshler menen tartısadı?
2. Bir-birinen 100 m aralıqta turǵan 8 000 t hám 12 500 t massalı eki kemeniń óz ara 
tartısıw kúshiniń shamasın tabıń.
3. 99-bette keltirilgen maǵlıwmatlardan paydalanıp, Quyash penen Jerdiń arasındaǵı 
tartısıw kúshin tabıń.
4. Massası 100 t bolǵan úy Jerge qanday kúsh penen tartıladı? Úydiń salmaǵı qansha?
5. Jer betinde tınısh turǵan júk mashinasınıń salmaǵı 100 kN ǵa teń. Júk mashinasınıń 
massasın tabıń.
6. Jer betinde turǵan massası 1 kg bolǵan deneniń salmaq kúshi nege teń?
7. Lift
5 m/s
2
tezleniw menen joqarıǵa qaray qozǵala basladı. Usı waqıtta lifttiń ishin-
degi massası 45 kg bolǵan balanıń salmaǵı qansha boladı?
8. Lift 
2,5 m/s
2
tezleniw menen tómenge qarap qozǵala basladı. Usı waqıtta lifttiń 
ishindegi massası 90 kg bolǵan adamnıń salmaǵı qansha boladı?
9. Jerdiń betinen qanday biyiklikte birinshi kosmoslıq tezlik 6 km/s shamasına teń 
boladı?