Bap new indd

Deneniń óziniń iyelep turǵan jaǵdayın ózgertiwi nátiyjesinde 
isley alıwı múmkin bolǵan jumısı energiya dep ataladı.
«Energiya» sózi grekshede «teperishlik» degen mánini 
beredi. Energiyanıń ózgerisi usı ózgerislerdi júzege keltiriw 
ushın sarplanatuǵın jumıs penen ólshenedi.
Energiyanı jumıs sıyaqlı birliklerde ólshew kerek. Onıń 
tiykarǵı birligi
 
–
 
Djoul (Dj). Mexanikalıq energiya kinetikalıq 
hám potenciallıq energiyalarǵa bólinedi.
Massası m bolǵan dene h biyiklikten erkin túsip kiyatır dep 
kóz aldımızǵa elesleteyik (132-súwret). Bunda dene tek Jerdiń 
tartıw kúshi, yaǵnıy F
salm
 
=
 
mg salmaq kúshiniń tásirinde 
qozǵaladı. Dene h biyiklikten jerge túsiwde salmaq kúshiniń 
orınlaǵan jumısı tómendegishe jazıladı:
A = F . s = F
salm
 . h yamasa A = mgh. (1)
Orınlanıwı múmkin bolǵan bul jumıstıń shaması usı 
deneniń potensiallıq energiyasına teń. Demek h biyiklikte 
turǵan m massalı deneniń orınlawı múmkin bolǵan jumısı, 
yaǵnıy potenciallıq energiyası tómendegishe ańlatıladı:
E
p
= mgh. (2).
(2)-formulada ańlatılǵan potenciallıq energiya óz ara tásir etiwshi eki dene
 
sharik hám Jerdiń bir-birine salıstırǵandaǵı jaǵdayına baylanıslı.
Óz ara tásirlesiwshi denelerdiń yamasa dene bólimleriniń bir-
birine salıstırǵanda iyelegen orınlarına baylanıslı bolǵan energiya 
potenciallıq energiya dep ataladı.
Endi h
1
biyiklikte turǵan massası m bolǵan denenıń ornın h
2
ge ózgerisinde 
orınlanǵan jumıstı tabayıq (133-súwret). Deneniń ótken jolı h = h
1
– h
2
ekenliginen orınlanǵan jumıs tómendegishe ańlatıw múmkin: 
h
F
awır‘
m
132-súwret. 
Jumıstıń sal-
maq kúshiniń 
tásirinde orın-
lanıwı.

---

154
Saqlanıw nızamları
A
 
=
 
mgh
 
=
 
mg(h
1
 
–
 
h
2
) yamasa  A
 
=
 
mgh
1
 
–
 
mgh
2
.
(3)
mgh
1 
= E
p1
arqalı deneniń h
1 
biyikliktegi potenciallıq energiyası, mgh
2 
= E
p2
arqalı deneniń h
2 
biyikliktegi potenciallıq energiyası ekenliginen: 
A
 
=
 
E
p1
 
−
 
E
p2
yamasa A
 
=
 
−
 
(E
p2
 
−
 
E
p1
). (4)
Bul jaǵdayda «-» belgisi deneniń iyelegen ornın h
1
biyiklikten h
2
biyiklikke ózgergende deneniń potenciallıq 
energiyasınıń kemeyetuǵınlıǵın kórsetedi. 
Demek,