Bap new indd

Deneniń yamasa sistemanıń óziniń qozǵalısı sebepli iye bolatuǵın 
energiyası kinetikalıq energiya delinedi. Deneniń kinetikalıq ener-
giyası onıń massası menen tezliginiń kvadratınıń kóbeymesiniń 
yarımına teń
(6) formulada mυ
1
2
/2 = E
k1
, mυ
2
2
/2 = E
k2
dep alınsa, deneniń tezligi υ
1
den 
υ
2
ge ózgergende orınlanǵan jumıstı tómendegishe ańlatıw múmkin:
A = E
k2
– E
k1
, (8)
Bul jaǵdayda E
k1 
– tezligi υ
1
bolǵan deneniń kinetikalıq energiyası, al tezligi 
υ
2
ge ózgergendegi E
k2
– deneniń kinetikalıq energiyası. Bunday jaǵdayda 
(8)-formulanı tómendegidey ańlatıw múmkin:
Deneniń kinetikalıq energiyasınıń ózgerisi orınlanǵan jumısqa teń.
Másele sheshiw úlgisi
Dáslepki tezligi 36 km/saatta, massası 2 t bolǵan avtomobildiń kinetikalıq 
energiyası nege teń? Onıń tezligi 90 km/saat bolǵanda she? Avtomobil tezligi 
bunday ózgeriwi ushın motorı qansha jumıs islegen?
 Berilgen: 
Formulası: Sheshiliwi:
 
m = 2 t = 2000 kg; 
E
k1
= 2000 · 10
2
Dj = 100 000 Dj = 100 kDj. 
υ
1
=36 km/saat=10 m/s;
E
k2
= 2000 · 25
2
Dj = 625 000 Dj = 625 kDj.
υ
2
=90 km/saat=25 m/s. 
2
m
υ
1
2
E
k1
= 
2
m
υ
2
2
E
k2
= 
2
2
.
.
.
A = E
k2 
– E
k1
.

---

157
VII bap. Jumıs hám energiya. Energiyanıń saqlanıw nızamı
Tabıw kerek: 
E
k1 
= ?  E
k2 
= ?  A = ? Juwabı: E
k1
= 100 kDj; E
k2
= 625 kDj;  A = 525 kDj.
Tayanısh túsinikler: mexanikalıq energiya, kinetikalıq energiya.
1. Mexanikalıq energiya dep nege aytıladı? Ol qanday birliklerde ólshenedi?
2. (5)-formulanı keltirip shıǵarıń hám táriyiplep beriń.
3. Berilgen massaǵa iye deneniń tezligi bir mánisten basqa mániske ózgergende 
orınlanǵan jumıs nege teń?
1. Muz ústindegi massası 40 g bolǵan xokkey shaybasına kúsh penen urǵanda, ol 25 m/s 
tezlikke erisedi. Shayba qanday kinetikalıq energiyaǵa iye bolǵan?
2. 72 km/saat tezlik penen ketip baratırǵan massası 1,2 t bolǵan avtomobildi toqtatıw 
ushın qansha jumıs orınlaw kerek?
3. 10 m/s tezlik penen ketip baratırǵan velosiped tezligin 20 m/s qa shekem arttırıw 
ushın qanday jumıs orınlanıw kerek? Velosipedtiń (aydawshı menen birgeliktegi) 
massası 100 kg ǵa teń.
4. 72 km/saat tezlik penen ketip baratırǵan massası 200 t bolǵan poyezd tezligin 
144 km/saat qa shekem arttırıw ushın elektrovoz qansha jumıs orınlawı kerek?
5. 7,7 km/s tezlik penen ushıp atırǵan Jerdiń jasalma joldası 40000 MDj kinetikalıq 
energiyaǵa iye. Jasalma joldastıń massasın tabıń.
4
3-§. MEXANIKALÍQ ENERGIYANÍŃ 
SAQLANÍW NÍZAMÍ
Massası m = 1 kg bolǵan deneni h
1
= 45 m biyiklikten taslap jibergende 
onıń potenciallıq hám kinetikalıq energiyaları qalay ózgeretuǵınlıǵın kóreyik 
(135-súwret). Bul jaǵdayda erkin túsiw tezleniwi g = 10 m/s
2
.
1-jaǵday. h
1
= 45 m biyiklikte deneniń potenciallıq hám kinetikalıq 
energiyaları tómendegishe:
E
p1
= mgh
1
; E
p1
= 1 · 10 · 45 Dj = 450 Dj;
2
mυ
1
2
;
E
k1
= 
1 · 0
2
E
k1
= 2 Dj = 0.