Bap new indd

Tezleniw hám onıń birligi 
Teń ólshewli ózgeriwshi qozǵalıstı táriyiplew ushın tezleniw dep atalatuǵın 
shama kirgizilgen. υ
0
– deneniń baslanǵısh tezligi, υ – deneniń t waqıttaǵı 
tezligi bolsa, tezleniwdiń formulası tómendegishe ańlatıladı:
a = 
υ
– υ
0
t
.
Tezliktiń ózgerisiniń usı tezlik ózgerisi júzege keletuǵın waqıt 
aralıǵına qatnası menen anıqlanatuǵın shama tezleniw bolıp, a 
háribi menen belgilenedi.
Tezleniwdi tómendegishe táriyiplew de múmkin:
Waqıt birligindegi deneniń tezliginiń ózgeriwine san jaǵınan teń 
keletuǵın shama tezleniw dep ataladı.
Tezleniwdiń formulasınan paydalanıp, onıń birligin tabıw múmkin.
Tezleniwdiń tiykarǵı birligi sıpatında m/s
2
alınǵan.
Xalıq aralıq birlikler sistemasındaǵı tezleniw birligi – m/s
2
son-
day birlik, bunda deneniń qozǵalıs tezligi hár 1 s da 1 m/s ǵa 
ózgeredi.
(1)

---

39
II bap. Tuwrı sızıqlı háreket
Tezleniwdiń birligi sıpatında sm/s
2
kóp qollanıladı. Bunday jaǵdayda: 
1 m/s
2
= 100 sm/s
2
.
Tezleniwdiń formulası ásteleniwshi qozǵalıs ushın da orınlı. Keyingi waqıt 
aldınǵı waqıttan bárhama úlken bolǵanı ushın (1)-formula bólimi bárqulla oń 
boladı. Baqlanıp atırǵan waqıttaǵı tezlik baslanǵısh tezlikten kishi bolsa, bul 
formulanıń alımındaǵı υ – υ
0
ayırma teris boladı. Mısalı, deneniń baslanǵısh 
tezligi υ
0
= 20 m/s, Δt = 10 s waqıt ótkennen keyingi tezligi υ = 5 m/s bolsa, 
tezleniw tómendegishe tabıladı:
= 
–1,5
= 
5
– 20 m
m
10 s
2
s
2
a = 
υ
– υ
0
Δt
.
Demek, teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıstaǵı deneniń tezleniwi 
oń (a > 0), teń ólshewli ásteleniwshi qozǵalısta bolsa teris (a < 0) 
boladı. Tezleniw vektorlıq shama. Onıń vektor kórinisindegi ańlatpası 
tómendegideshe boladı:
Tuwrı sızıqlı teń ólshewli tezleniwshi qozǵalıstaǵı tezleniw baǵıtı 
deneniń qozǵalıs baǵıtı boyınsha, teń ólshewli ásteleniwshi qozǵalısta 
bolsa qozǵalıstıń baǵıtına qarama-qarsı boladı. Tezleniw tezliktiń waqıt 
birligindegi ózgeriwi bolǵanı ushın, tezliktiń ózgeriwi qashan baqlanadı, 
degen soraw tuwıladı. Hár qıylı waqıttaǵı tezlik mánisleriniń bir-birinen 
parqı bolǵanlıǵı sebepli tezleniw payda boladı. Ózgeris bolıwı ushın 
shamanıń hár qıylı waqıttaǵı mánisleriniń ayırması nolden ózgeshe bolıwı 
kerek. Tezlik vektorlıq shama bolǵan ushın waqıttıń ótiwi menen tezliktiń 
ózgeriwi eki jaǵdayda baqlanadı:
1) tuwrı sızıqlı qozǵalısta tezliktiń absolyut mánisi, yaǵnıy moduli ózgergende: 
| υ
2 
– υ
1 
| ≠ 0;
2) shaması jaǵınan, birdey bolsa da qozǵalıstıń baǵıtı ózgergende: 
υ
→
2
–
υ
→
1
≠
0. Demek, tezliktiń moduli ǵana emes, qozǵalıstıń baǵıtı ózgergende 
de tezleniw baqlanadı eken.
Tuwrı sızıqlı qozǵalısta tezlik hám tezleniwdiń vektorlıq mánisleriniń 
ornına skalyar mánislerin alıw múmkin. Sebebi tuwrı sızıqlı qozǵalıstıń 
hár túrli waqıttaǵı baǵıtları ózgermeydi. Ózgeriwshi qozǵalıs haqqında 
maǵlıwmat beretuǵın tiykarǵı shamalardıń biriniń tezleniw ekenligi belgili. 
Keyingi baplarda onıń payda bolıw sebeplerine toqtap ótemiz.
(2)
a
→
= 
υ
→
– υ
→
0
t
.

---

40
Kinematika tiykarları
Másele sheshiwdiń úlgisi
Teń ólshewli tezleniwshi qozǵalatuǵın «Spark» avtomobili 5 s da tezligin 
36 km/saat tan 90 km/saat qa asırdı. Onıń tezleniwin tabıń.
 Berilgen: Formula: Sheshiliwi:
Δt = 5 s; 
υ
0
= 36 km/saat = 10 m/s;
a = 
υ
– υ
0
t
.
3
= 
25
– 10 m
m
5 s
2
s
2
a = 
.
υ = 90 km/saat = 25 m/s.
Tabıw kerek:
Juwabı: 
a = 3 m
s
2
.
a = ?