Iyerarxik munosabat. Lisoniy birliklar orasida iyerarxik,
ya’ni pog‘onali munosabat ham mavjud. Pog‘onali munosabat
deganda
birlikning
boshqasi
tomonidan
qamrab
olinishi
tushuniladi. Masalan, Halim va Кarim leksemalari erkak kishining
ismlari
bo‘lib,
ayolning
ismi
bo‘lgan
Halima, Salima leksemalariga qarama-qarshi turadi. Lekin ularning barchasini ism leksemasi qamrab oladi. Ism leksemasi esa, nom leksemasi bilan
birgalikda, ot leksemasi tomonidan qamrab olinadi. Uni shartli
ravishda quyidagicha tasavvur qilish mumkin (9-jadval):
9-jadval Ot Ism Nom Halim Karim Halima Salima Suv Kitob Bu pog‘ona yuqori va quyi yo‘nalishda yana davom ettirilishi
mumkin. Demak, Salim, ism, ot leksemalari pog‘onali
munosabatga kirishgan; Salim so‘zi ism so‘zi tarkibiga, ism so‘zi
esa ot so‘zi tarkibiga kiradi. Lisoniy birliklarning pog‘onali munosabati ikki xil. Masalan,
daraxt va tana, ildiz, barg, shox birliklarining o‘zaro munosabati
daraxt leksemasi bilan olma, o‘rik, nok, gilos leksemalarining
o‘zaro munosabatidan farq qiladi. Oldingi pog‘onali munosabatda
daraxt butunni va qolganlari qismni ifodalasa, keyingisida daraxt turni ifodalab, mevaning muayyan nomini ifodalovchi birliklar
turning ko‘rinishi – jins sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchi
munosabatdagi birliklar daraxt leksemasining xususiy ko‘rinishi –
juz’iylashishi. Birinchisida esa bunday munosabat mavjud emas.
Shu boisdan Gilos daraxtdir tarzidagi hukmni aytish mantiqiy.
Biroq Ildiz daraxtdir deyish mumkin emas. Tilshunoslikda lisoniy
birlikning butun-bo‘lak munosabati partonimik (part – qism,
61
bo‘lak), tur-jins munosabati giponimik munosabat deyiladi.
