Bekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik – iqtisodiyot instituti

 
 
 
 
 
 

---

18 
3.2. Ishonchlilik ko’rsatkichlari aniqlash usullari 
Ishonchlilikning barcha ko’rsatkichlari tajriba (sinov) o’tkazish yo’li bilan 
aniqlanadi. Tajriba ma‘lumotlari ehtimollar nazariyasi va matematik statistika 
qonunlari asosida ishlab chiqiladi va ishonchlilik ko’rsatkichlarini son qiymati 
aniqlanadi. 
Ishonchlilik ko’rsatkichlarini aniqlash maqsadida o’tkazilgan sinov va tajribalar 
asosida to’plangan ma‘lumotlarni ishlov berishda, o’rtacha arifmetrik qiymat, 
dispersiya va o’rtacha kvadratik og’ish kabi tushunchalardan keng foydalaniladi. 
O’rtacha arifmetrik qiymat- o’lchashlar qatoridagi mustaqil o’zgarmas sonning 
o’lchashlarning umumiy soniga nisbati, yoki boshqacha aytganda, o’lchashlar 
qatoridagi barcha sonlar qiymatlari yig’indisini o’lchashlarni soniga nisbati : 
=
−
x
Ν
Σ
=
2
1
х
n
i
bu yerda x
i
- ishonchlilik ko’rsatkichining i – bor o’lchagandagi qiymati;
N – o’lchashlarning umumiy soni yoki axborotning takroriyligi 
(sinovdagi ob‘yektlar soni). 
Mashinalar ishonchliligini baholashda dispersiya «D» yeng ko’p tarqalgan 
tavsif bo’lib, og’ishlar kvadratlarining o’rtacha qiymatiga teng : 
 
=
Д
Ν





 −
Σ
−
=
2
1
х
x
i
n
i
Ammo, dispersiya qiymatidan foydalanish hamma vaqt ham qulay 
bo’lavermaydi, chunki dispersiyaning absolyut qiymati odatda haddan tashqari katta, 
shu bilan birga dispersiyaning o’lchamligi ishonchlilik ko’rsatkichi o’lchamligining 
kvadratiga teng bo’ladi. Shu sababli, hisoblashlar uchun yeng qulay bo’lgan o’rtacha 
kvadratik og’ishdan foydalanish mumkin: 
σ 
Д
=
ushbu tenglikdan ko’rinadiki, 
σ – ning qiymati absolyut kattaligi bo’yicha 
dispersiyadan ancha kichik, uning o’lchamligi esa ishonchlilik ko’rsatkichining 
o’lchamligiga mos keladi. 
Axborot kam (N<25) bo’lganda o’rtacha kvadratik og’ish quyidagi tenglama 
bo’yicha aniqlanadi:
σ = 
1
2
1
−





 −
Σ
−
=
N
x
x
i
n
i
 , 

---

19 
Axborot yetarli (N >25) bo’lganda esa o’rtacha kvadratik og’ish ushbu 
tenglama bo’yicha aniqlanadi : 
σ = 
i
ic
n
i
P
x
x
⋅






−
Σ
−
=
2
1
,
 
bu yerda n - qatordagi materiallar soni; 
x
ic
– i– interval o’rtasining qiymati; 
R
i
– i– intervalning sinov ehtimolligi.