Bekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik – iqtisodiyot instituti

2.6. Yeyilishni aniqlash usullari 
Mashina detallarining yeyilganlik darajasini aniqlashda: mikrometraj qilish, 
profilograflash, tarozida tortib ko’rish, karter yoki korpus detallari tubidagi moy 

---

15 
tarkibida temir miqdorini aniqlash, radioktiv izotoplar yordamida, izlar va uyilgan 
cho’qurchalarga qarab aniqlash kabi usullardan foydalaniladi. 
Mikrometraj qilish usulida yeyilishni aniqlash uchun mashina yoki uzellar 
qismlarga ajratilib, detallarning yeyilgan joylari o’lchov asboblari bilan o’lchab 
ko’riladi. Bunda mikrometrlar, indikatorli nutromerlar, skobalar, mexanik va optik 
asboblar, asbobsozlik hamda universal mikroskoplardan keng foydalaniladi. 
Profilograflash. Yeyilishni bu usulda aniqlashda profilograflardan 
foydalaniladi. Ular yordamida detal sirti holatining o’zgarishi va ayrim joylarini 
yeyilganligi aniqlanadi. 
Tarozida tortish. Bunda detalning yeyilganligi sinashdan oldin va keyin uni 
tarozida tortib, aniqlangan og’irliklarini taqqoslash yo’li bilan topiladi. Ammo 
detalning qaysi joylari va qanday yeyilganini bu usul yordamida aniqlab bo’lmaydi. 
Yeyilganlikni moydagi temir miqdoriga qarab aniqlash usulida dvigatelning 
moylash tizimi yoki uzatmalar qutisidan, orqa ko’prik korpusidan vaqt-vaqtida moy 
namunasi olinib, undagi temir miqdori aniqlanadi. Bu usulning afzalligi shundaki, 
yeyilganlikni aniqlash uchun mashinani qismlarga ajratish talab qilinmaydi. Ammo, 
moydagi temir miqdori qaysi detallarning yeyilishi evaziga ko’payganligini aniqlab 
bo’lmasligi bu usulning kamchiligidir. 
Yeyilganlikni radioaktiv izotoplar yordamida aniqlashda detalni tayyorlash 
vaqtida qotishmaga radiaktiv izotop qo’shiladi yoki tayyorlangan detalda teshiklar 
parmalanib, ularga radioaktiv detalardan yasalgan tilindrlar («guvohlar») kiritiladi. 
Radioaktiv zarralar hisoblagichi yordamida moy namunasidagi radioaktiv zarrachalar 
miqdori aniqlanadi. Hisoblagichni dvigatelning moylash tizimiga ulab ayrim ish 
omillarining dvigatelni yeyilishiga ko’rsatadigan ta‘sirini tez va ancha aniq aniqlash 
mumkin. 
Yeyilganlikni izlar va uyilgan cho’qurchalarga qarab aniqlash uchun detallarda 
olmos piramidalar yoki olmos keskich yordamida cho’qurchalar va uyiqlar hosil 
qilinadi. Vaqt-vaqtida izlar diagonallarining o’lchamlarini yoki cho’qurchaning 
uzunligini mikroskop yordamida o’lchab, detalning uzun qismidagi yeyilish darajasi 
aniqlanadi.