Beloklar aminokislotalardan dúzilgen hám organizmlerdiń dúzilisi hám turmısında tiykarǵı rol atqaratuǵın joqarı molekulyar azotli organikalıq elementler bolıp tabıladı

Beloklardı úyreniw.
Beloklar óz atınıń insan tárepinen azıq-awqattiń ajıralmaytuǵın bólegi retinde áyyemgi zamanlardan berli qollaǵan máyek ag’idan aldı. Pliniy Elderdin’ tariyplerine kóre, áyyemgi Rimde máyek ag’i da dári retinde isletilingen. Biraq, belok elementlerınıń haqıyqıy tariyxı beloklardıń ximiyalıq birikpeler retindegi ózgeshelikleri haqqında birinshi maǵlıwmatlar payda bolǵanda baslanadı (qızdırılǵanda jibisiw, kislotalar hám kúshli sıltılar menen bólekleniwi hám basqalar ). Haywanlardan alınǵan beloklar arasında máyek belokınan keyin qan belokları ajralıp turadı. Onıń koagulyatsiyasi waqtında qan pıhtılarının qáliplesiwi qan aylanıwı haqqındaǵı táliymattıń tiykarlawshisi v. Harvey tárepinen suwretlengen; keyinirek R. Boyl da sol faktga itibar qaratdı. Ósimlik belokları arasında palma biyday unidan suwda erimeytuǵın kleykovinaga tiyisli bolıp, onı birinshi ret J. Bekkari alǵan. Ol óz dóretpelerinde kleykovinanin’ haywan tábiyaatınıń elementlerı menen uqsaslıǵın aytıp ótdi.
Haywan denesiniń barlıq suyıqlıqlarına salıstırǵanda belok (albumineiz) termini birinshi ret 1747 jılda frantsuz fiziologı F. Kesne tárepinen qollanılǵan, atap aytqanda sol talqinda bul termin 1751 jılda Entsiklopediyaǵa D. Didro hám J. D'Alember.
Bul dáwirden baslap beloklardı islep shıǵarıw menen baylanıslı izertlewler sistemalı boldı. 1759 jılda A. Kessel-Mayer, azmazdan keyin bolsa I. Ruel túrli ósimliklerden kleykovina izolyatsiyasini tariyplab berdi jáne onıń qásiyetlerin xarakteristikaladi. 1762 jılda A. Xaller kazeindin’ payda bolıwı hám koagulyatsiya procesin úyrenip shıqtı hám 1777 jılda sol waqıtta Sankt-Peterburgda islegen A. Tuvenel tvorogni suttiń belok bólegi dep ataydi. Beloklardı úyreniwdiń eń zárúrli basqıshı fransuz ximiki A. Fourcroixdin’ jumısı menen baylanıslı bolıp, ol beloklardı bólek elementlar dep esaplaǵan hám ósimlik hám haywanot dáreklerinen ajıratılǵan belok elementlarınıń birdeyligin tastıyıqlaǵan. Qandıń ush tiykarǵı belok komponenti ushın ol albumin, jelatin hám fibrin atların usınıs etdi. 1780 jılda F. vasserberg kózdiń linzalarini belok tábiyaatınıń denesi retinde klassifikaciyalaydı.
19 -ásir baslarında beloklardı ximiyalıq úyreniw boyınsha birinshi jumıslar payda boldı. 1803 jılda qashannan berli J. Dalton azot óz ishine alǵan elementlar retinde beloklardıń birinshi formulaların - albumin hám jelatinni beredi. 1810 jılda J. Gey-Lyussak beloklardı - qan fibrini, kazeinni ximiyalıq analiz etedi hám olardıń elementar quramınıń uqsaslıǵın belgilengenler etedi. Beloklardıń ximiyalıq tábiyaatın túsiniw ushın sheshiwshi áhmiyetke iye bolǵan aminokislotalardıń gidrolizlanishi waqtında olardı izolyatsiya qılıw edi. Itimal, A. Brakonno birinshi bolıp 1820 jılda beloklarǵa sulfat kislota menen tásir etip, qaynatıw, góshden fibrin - leytsinni gidrolizlew hám junni bóleklew jolı menen " elim qumsheker" yamasa glitsin alǵan. sonıń menen birge, leysin hám basqalar qospası gidroliz ónimleri. Birinshi jańalıq ashılǵan aminokislota, L. Vauquelin tárepinen qushqo'nmas qusqo'nbas sherbetinen ajıratılǵan asparagin edi (1806 ). Usınıń menen birge, J. Prust sir hám tvorogdin’ bólekleniwinen leytsin aldı. Keyinirek kóplegen basqa aminokislotalar belok gidrolizi ónimlerinen ajıratılǵan.
Beloklardıń dúzilisi haqqındaǵı birinshi túsinik golland ximiki G. Mulderga (1836 ) tiyisli. Radikallar teoriyasına tıykarlanıp, ol barlıq beloklardıń bir bólegi bolǵan minimal strukturalıq birlik túsinigin qáliplestirdi. 2C₈H₁₂N₂ + 50 quramına tiyisli bolǵan bul birlik, Mulder belok (Pr) jáne onıń kontseptsiyasın belok teoriyası dep ataǵan. Keyinirek anıqlanǵan -, belokdıń quramı – C₄₀H₆₂N₁₀O₁₂; belok birliklerinen tısqarı, birpara beloklarda altıngugurt hám fosfor bar edi. Mulder tárepinen 1838 jılda usınıs etilgen beloklar formulası tómendegishe edi:
Sarum belokı 10Pr S₂P
máyek ag’i 10Pr SP
fibrin 10Pr SP
kazein 10Pr S
ósimlik kleykovina 10Pr S₂
kristallin (kóz linzalarinan) 15Рг
G. Mulderdin’ dóretpeleri barlıq beloklardıń birligi, olardıń haywanot dúnyası daǵı fundamental áhmiyeti haqqındaǵı qarawlardıń keń tarqalıwina járdem berdi.
“Belok teoriyası”ni sınap kóriw processinde beloklardı ximiyalıq izertlew keskin keńeytirildi hám bunda sol dáwirdiń belgili ximikleri J. Libix hám J. Dyumalar qatnasdılar. Belok birligi ideyasın principial tárepten qollap -quwatlaǵan J. Libix, C₄₈H₇₂N₁₂O₁₄ belok formulasın anıqladi, J. Dumas C₄₈H₇₄N₁₂O₁₅ dıń óz versiyasın usınıs etdi, biraq G. Mulder óz formulasınıń tuwrılıǵın qorǵaw etdi. Onı I. Bercelius qollap -quwatladi, ol beloklar teoriyasın ataqlı ximiya sabaqlıǵında (1840 ) beloklar dúzilisi haqqındaǵı birden-bir teoriya retinde usınıs etdi, bul G. Mulder kontseptsiyasınıń tolıq tán alınıwı hám utıwın anglatardi.
Biraq, tez arada belok teoriyası ushın qıyın payıtlar keledi. 1846 jılda J. Libix laboratoriyasında islegen N. E. Lyaskovskiy G. Mulder alıp kelgen kóplegen analizlerdiń nadurıslıǵın tastıyıqladı. Yu. Libix teoriyanıń tuwrılıǵına shubhaların kópshilik aldında bildirdi, ol beloklardıń dúzilisin keń qamtılǵan izertlewlerdi baslawdı joybarlawtirdi hám hátte belok elementlarınıń bólekleniw ónimlerin úyrendi. Raxiplerdiń dálilleri salmaǵın túsinip, G. Mulder belok formulasın (C₃₆H₅₀N₈O₁₀) ońlawǵa háreket etdi, lekin oxir-aqıbet jańa faktlar hám jańa ashılıwlar hújimi astında taslim boldı. Belok teoriyası tariyxga aylandı, biraq onıń áhmiyeti turaqlı bolıp tabıladı, sebebi ol beloklardı ximiyalıq izertlewdi xoshametlantirdi, beloklardı jedel rawajlanıp atırǵan tábiy elementlar ximiyasınıń tiykarǵı ob'ektlerinen birine aylantırdı.
Beloklar daǵı aminokislotalardıń jańalıq ashılıwı.