Beloklar aminokislotalardan dúzilgen hám organizmlerdiń dúzilisi hám turmısında tiykarǵı rol atqaratuǵın joqarı molekulyar azotli organikalıq elementler bolıp tabıladı

Molekulyar massa
Beloklar makromolekulyar birikpeler bolıp tabıladı. Bular júzlegen hám mińlaǵan aminokislotalar qaldıqlarınan shólkemlesken polimerlar - monomerlar bolıp tabıladı. Soǵan kóre, beloklardıń molekulyar salmaǵı 10 000-1 000 000 aralıǵinda. Sonday eken, ribonukleaza (RNKni bólekleytuǵın ferment) quramında 124 aminokislota qaldıg'i bolıp, onıń molekulyar salmaǵı shama menen 14000 ge teń. 153 aminokislota qaldıg'idan shólkemlesken miyoglobin (bulshıq et belokı ) molekulyar salmaǵı 17000, gemoglobin bolsa 65740 (65740 ) ni quraydı. aminokislotalar qaldıqları ). Basqa beloklardıń molekulyar salmaǵı joqarılaw : -globulin (antitelalar payda etedi) 1250 dane aminokislotadan ibarat hám molekulyar salmaǵı 150 000 ge jaqın, gripp virusı belokınıń molekulyar salmaǵı 320 000 000 ni quraydı.
Aminokislotalar
Házirgi waqıtta jabayı tábiyaattıń túrli ob'ektlerinde 200 ge jaqın hár qıylı aminokislotalar tabılǵan. Mısalı, insan organizminde olardıń 60 qa jaqinı bar. Biraq beloklar quramında tek 20 ta aminokislotalar ámeldegi bolıp, geyde tábiy dep ataladı.
Aminokislotalar organikalıq kislotalar bolıp, olarda -uglerod atomidin’ vodorod atomi NH₂ aminokislotaları menen almastırıladı. Sol sebepli ximiyalıq tábiyaatına kóre, bul ulıwma formulaǵa iye -aminokislotalar :
COOH

H–C*–NH₂

R
Formuladan kórinip turıptı, olda, barlıq aminokislotalardıń quramı tómendegi ulıwma gruppalardı óz ishine aladı :-C-,-NH₂,-COOH. Aminokislotalardıń qaptal shınjırları (radikallari -R) parıq etedi. Radikallardin’ tábiyaatı túrme-túr : vodorod atomidan ciklik birikpelerge shekem. Aminokislotalardıń strukturalıq hám funksional qásiyetlerin anıqlaytuǵın radikallar bolıp tabıladı.

Barlıq aminokislotalar, eń ápiwayı aminokislotalar - glisin (NH₃⁺ CH₂ COO^-) bunnan tısqarı, chiral atomga iye - C * - hám eki enantiomer (optikalıq izomer) formasında ámeldegi bolıwı múmkin: L-izomer hám D-izomer.
Ne ushın Jerdegi turmıs D--aminokislotalardan emes, bálki anıq L-den dúzilgen beloklarǵa tiykarlanadı degen soraw elege shekemge shekem qızıq sır bolıp qalıp atır. Sonı atap ótiw kerek, D-aminokislotalar tábiyaatda júdá keń tarqalǵan hám bunnan tısqarı, biologiyalıq áhmiyetke iye oligopeptidlardin’ bir bólegi bolıp tabıladı.


Dúzilisi
Beloklardıń quramın úyreniwde olardıń barlıǵı bir princip boyınsha qurılǵanlıǵı hám tórtew shólkemlestirilgen dárejege iye ekenligi anıqlandi: baslanǵısh, ekilemshi, úshinshi dárejeli hám olardıń geyparaları da tórtlamchi dúzılıwǵa iye.
Birlemshi struktura
Bul anıq genetikalıq tárepten anıqlanǵan almasınıw tártibi menen málim bir izbe-izlilikde jaylasqan hám peptid baǵları menen óz-ara baylanısqan aminokislotalardıń (polipeptidlardin’) sızıqlı shınjırı.

Bir aminokislotanıń -karboksil toparı hám basqasınıń -isenim toparı tárepinen peptid baylanısıw payda boladı.

Búgingi kunga kelip, bir neshe mıń qıylı beloklar ushın aminokislotalar izbe-izligi ornatildi. Beloklardin’ dúzilisin tolıq strukturalıq formulalar kórinisinde jazıp alıw qolaysız hám ingl. Sol sebepli jazıwdıń qısqartirilgan forması qollanıladı - úsh haripli yamasa bir haripli.
P olipeptid yamasa oligopeptid shınjırlarında aminokislotalar izbe-izligin qısqartirilgan simvolizmdan paydalanǵan halda jazıwda, eger basqasha kórsetilmagan bolsa, -aminokislotalar shep tárepte, -karboksil toparı bolsa oń tárepte jaylasqan dep shama etiledi. Polipeptid shınjırınıń sáykes keletuǵın bólimleri N-terminal (isenim uchi) hám C-terminal (karboksil uchi), aminokislota qaldıqları bolsa uyqas túrde N-terminal hám C-terminal qaldıqları dep ataladı.
Ekilemshi struktura
Ekilemshi struktura - bul polipeptid shınjırı payda etiwshi konformatsiya. Joqarı molekulyar salmaqlıqtaǵı beloklar spiral dúzilisi menen ajralıp turadı.
Shash hám jundin’ tiykarǵı belokı - - keratin (L. Pauling) ni úyreniwde birinshi ret rentgen difraksion analizine tiykarlanǵan bunday struktura tapildi. Ol -struktura yamasa -spiral dep atalǵan. Oń qol belokları ádetde tábiy ónimlerde ushraydı, biraq shep qol spiral da málim.