Beloklar aminokislotalardan dúzilgen hám organizmlerdiń dúzilisi hám turmısında tiykarǵı rol atqaratuǵın joqarı molekulyar azotli organikalıq elementler bolıp tabıladı

Quramı hám dúzilisi
Peptid baylanısı
Beloklar a-aminokislotalar qaldıqlarınan dúzilgen tártipsiz polimerlar bolıp, olardıń ulıwma formulası neytralǵa jaqın pH bahalarında suwlı eritpede NH₃⁺CHRCOO^– formasında jazılıwı múmkin. Beloklar daǵı aminokislota qaldıqları -amino hám -karboksil gruppaları arasındaǵı amid baǵı arqalı baylanısadı. Eki -aminokislota qaldıg'i arasındaǵı baylanısıw ádetde peptid baǵı, -aminokislota qaldıqlarınan dúzilgen polimerlar bolsa polipeptidlar dep ataladı. Biologiyalıq áhmiyetke iye bolǵan belok bir polipeptid yamasa kovalent bolmaǵan óz-ara tásirinler nátiyjesinde bir kompleks payda etiwshi bir neshe polipeptid bolıwı múmkin.
P eptid baylanisina kiritilgen barlıq atomlar bir tegislikte jaylasqan (tegislik konfiguratsiyasi).

C hám N atomlari arasındaǵı aralıq (-CO-NH baǵında ) 0, 1325 nm, yaǵnıy -uglerod atomi hám birdey shınjırdıń N atomi arasındaǵı normal aralıqtan kishilew, 0, 146 nm menen kórsetilgen. Usınıń menen birge, ol qos baylanıs (0, 127 nm) menen baylanısqan C hám N atomlari arasındaǵı aralıqtan asıp ketedi. Sonday etip,-CO-NH- toparı daǵı C hám N baǵlardı azot atomidin’ erkin elektronları menen karbonil toparınıń p-elektronlarınıń konjugatsiyasi sebepli bir hám qos baǵlar arasındaǵı aralıq baylanısıw dep esaplaw múmkin. Bul málim mániste polipeptidlar hám beloklardıń qásiyetlerine tásir etedi: tautomerik qayta shólkemlestiriw peptid baylanısıw jayında ańsatlıq penen ámelge asıriladı, bul bolsa reaktivliktiń kusheytiwi menen xarakteristikalanǵan peptid baǵınıń enol formasınıń qáliplesiwine alıp keledi.

Beloklardıń elementar quramı
Beloklarda ortasha 16% azot, 50-55% uglerod, 21-23% kislorod, 15-17% azot, 6 -7% vodorod, 0, 3-2, 5% altıngugurt bar. Fosfor, yad, temir, mıs hám basqa birpara makro- hám mikroelementlar da bólek beloklar quramında, hár túrlı, kóbinese júdá az muǵdarda tabılǵan.
Beloklar daǵı tiykarǵı ximiyalıq elementlerdiń quramı hár túrlı bolıwı múmkin, azot bunnan tısqarı, onıń konsentraciyası eń úlken turaqlılıq menen xarakterlenedi.
Beloklardıń aminokislotalar quramın úyreniw ushın tiykarınan gidroliz usılı qollanıladı, yaǵnıy beloktı 6 -10 mol/litr xlorid kislota menen 100-110 ⁰C temperaturada qızdırıw. -aminokislotalar qospası alınadı, olardan bólek aminokislotalardı ajıratıp alıw múmkin. Bul qospanıń muǵdarlıq analizi ushın házirde ion almasinuvi hám qaǵaz xromatografiyasi qollanıladı. Aminokislotalardıń arnawlı avtomatikalıq analizatorlari islep shıǵılǵan.
Beloklardi basqıshpa-basqısh as sińiriw qılıwdıń fermentativ usılları da islep shıǵılǵan. Birpara fermentler belok makromolekulasiga arnawlı - tek málim bir aminokislota jaylasqan orınlarda bóleklenedi. Sonday etip basqıshpa-basqısh bólekleniw ónimleri - peptonlar hám peptidlar alınadı, olardıń keyingi analizi olardıń aminokislotalar qaldıg'ini anıqlaydı.
Túrli beloklardıń gidrolizlanishi nátiyjesinde 30 dan artıq -aminokislotalar ajratilmagan. Olardan jigirmatasi basqalarǵa qaraǵanda tez-tez ushraydı.
Belok yamasa polipeptid molekulasın payda etiw processinde -aminokislotalar túrli izbe-izlilikde birigiwi múmkin. Kóp sanlı hár qıylı birikpeler múmkin, mısalı, 20 -aminokislotalardan 10¹⁸ den artıq birikpeler payda bolıwı múmkin. Hár túrlı túrdegi polipeptidlardin’ bar ekenligi ámelde sheksiz bolıp tabıladı.
Arnawlı bir belok daǵı aminokislotalardıń izbe-izligi basqıshpa-basqısh bóliniw yamasa rentgen nurlanıwın analiz qılıw arqalı anıqlanadı.
Beloklar hám polipeptidlarni anıqlaw ushın beloklarǵa tán reaksiyalardan paydalanıladı. Mısalı :
A) ksantobelok reakciyası (konsentrlangan nitrat kislota menen óz-ara tásirlashganda sarı reńniń payda bolıwı, ammiak qatnasıwında toq sarı ren’ge aylanadı ; reaksiya fenilalanin hám tirozin qaldıqlarınıń nitrlanishi menen baylanıslı );
b) peptid baylanısıwlarǵa biuret reakciyası - suyultirilgan mıs (II) sulfatdin’ azǵantay sıltıiy belok eritpesine tásiri, eritpediń biynápshe gúli-kók reńi payda bolıwı menen birge, mıs hám polipeptidlar ortasında quramalı payda bolıwı menen baylanıslı.
v) Million reakciyası (menen óz-ara tásirlashganda sarı -bawırren’ reń payda bolıwı Hg(NO₃)₂ + HNO₃ + HNO₂;