Berdaq atindag’i qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti ekonomika fakulteti «Finans» bag’dari studenti

BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITETI EKONOMIKA FAKULTETI

«Finans» bag’dari studenti

____________________________________ nin’

AUDIT PA’NINEN

AUDITORLIQ SHO’LKEMLERININ’ HUQIQLARI, MINNETLEMELERI HA’M JUWAPKERSHILIKLERI TEMASINDA

O’ZBETINSHE JUMISI

Kirisiw

1. Auditorliq iskerliginin’ ma’nisi maqseti ha’m waziypalari

2.Audittin’ predmeti ha’m obektleri

3.O’zbekistanda auditorliq iskerligin huqiqiy tartipke saliw

4. Auditorliq sho’lkemlerinin’ huqiqlari, minnetlemeleri ha’m juwapkershilikleri

Juwmaqlaw

Paydalanilg’an a’debiyatlar

Kirisiw

Ma’mleketimizde na’tiyjeli ekonomikani payda etiwge qaratilg’an reformalar bu’gingi ku’nde o’zinin’ na’tiyjesin ko’rsetpekte. Qisqa waqit ishinde ekonomikada teren’ o’zgerislerdi a’melge asiriw, xaliq daramadlarinin’ o’siwin ta’miynlew, na’tiyjeli sirtqi sawda ha’m investitsiya protsesslerin ku’sheytiriwde, awil xojalig’in reformalaw, kishi biznes ha’m jeke isbilermenlik tarawin rawajlandiriwda finansliq esap auditi ha’m olardin’ iskerligin bekkemlewde jetiskenlikke erisiwde tiykarg’i faktorlardan biri bolip kelmekte.

Song’i jillarda auditorliq iskerligin payda etiw ha’m rawajlandiriw boyinsha bir qatar ilajlar a’melge asirildi.O’zbekistan Respublikasi Oliy Majlis qararina muwapiq 2000-jil 26-mayda jan’a baspadan “Auditorliq iskerligi haqqinda”g’i nizam qabil etildi.Auditorliq iskerligi menen shug’illaniw ushin attestatsiya o’tkeriw ha’m auditorliq iskerligin a’melge asiriw ushin litsenziya ta’rtibi belgilendi.20 dan artiq auditorliq iskerliginin’ milliy standartlari belgilendi.Sonday-aq 2000 jil 7-avgustta O’zbekistan territoryasinda shug’illanip atirg’an auditorlar ha’m auditorliq ka’rxanalar iqtiyarli tu’rde birlestiriwshi g’arezsiz ja’mmat sho’lkemi -O’zbekistan Auditorliq Palatasi sho’lkemestirildi.

Ma’mleketimizde auditorliq sho’lkemleri xojaliq ju’ritiwshi subektlerdin’ iskerligin tekseriwi ha’m olardan juwmaq shig’ariwi ushin o’zinin’ huqiqlarina iye boliwi O’zbekistan Respublikasi “Auditorliq iskerligi haqqinda”g’i nizamnin’ 6-statyasinda belgilengen.

Auditorlıq shólkemlerdiń minnetlemeleri «Auditorlıq iskerlik haqqında»ǵı nızamnıń 7-statyasında belgilengen. Onda auditorlıq shólkemi tek auditorlıq iskerlik penen ǵana shuǵıllanıwı múmkin ekenligi atap ótilgen.

Auditorlıq shólkemniń juwapkershiligi «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamnıń 8-statyasına muwapıq auditorlıq tekseriwi buyırtpashıları, xojalıq juritiwshi subyekt hám finanslıq esabattan basqa paydalanıwshılar aldında finanslıq esabat hám de xojalıq júritiwshi subyekttiń basqa finanslıq informaciya haqqında natuwrı juwmaqtan ibarat bolǵan auditorlıq juwmaqtı dúziw aqıbetinde olarǵa keltirilgen zıyan ushın juwapker boladı.

1. 
   Auditorliq iskerliginin’ ma’nisi maqseti ha’m waziypalari
   

Audit bul-wakillik organ bolg’an – shaxslar auditor(auditorliq sho’lkem)ler tarepinen, xojaliq ju’ritiwshi subektlerdin’ finansliq esabatinin’ isenimliligi ha’mde finansliq xojaliq operaciyalarinin’ O’zbekistan Respublikasinin’ a’meldegi nizamshilig’i ha’m normative hujjetlerine muwapiq ekenligi aniqlaw maqsetinde g’arezsiz ekspertiza ha’m analiz etiw, buxgalteriya esabi ha’m basqa finansliq esabatlarg’a qoyilatug’in talaplarg’a muwapiqligi, olardin’ toliqlig’I ha’m aniqlig’inin’ teksreriw esaplanadi,

Ayrım dereklerge qaraǵanda buxgalter-auditor kásibi XVII ásirdiń ortalarında Evropanıń akcionerlik kompaniyalarında akcionerler, kreditorlar hám salıq xızmeti xızmetklerleri ortasındaǵı tartıslı máselelerdi sheship beriw zárúrligi sebepli qáliplese baslaǵan. Sol payıtlarda ǵárezsiz xızmet kórsetip, kárxananıń óndirislik finanslıq háqqında anıq juwmaq beretuǵın qánigelerge mútájlik kúsheygen.

Nátiyjede 1862-jılı Angliyada, 1867-jılı Franciyada, 1937-jılı bolsa AQSh ta májbúriy audit haqqındaǵı nızam qabıl etilgen. Házirgi waqıtta bazar ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde óziniń shólkemlestiriw huqıqıy infrastrukturalarına iye bolǵan institutları háreket etpekte.

Auditorlıq kásibi hár mámlekette hár túrli atalıp kelingen. Máselen Amerikada jámáátshi-buxgalter, Franciyada buxgalter-ekspert yamasa schyotlar boyınsha komissar, Germaniyada xojalıq qadaǵalawshısı yamasa kitaplar qadaǵalawshısı (Das Buch), bir qatar anglo-saksoniya mámleketlerinde kompaniyanıń finanslıq háreketin qadaǵalawshı revizor usaǵan atamalarǵa iye bolıp kelgen.

Auditorlıq kásibiniń rawajlanıwına 1929-1933-jıllarda dúnya ekonomikalıq krizisi úlken túrtki boldı. Bul dáwirde akcionerlik jámáátleri hám basqa kárxanalardıń kópshiligi bonkrotlıqqa júz tutqan edi. Nátiyjede esabatlardı, ásirese, balans, payda hám zıyanlar haqqındaǵı esabat maǵlıwmatların tastıyıqlaw tártibin qatań belgilew, olardıń durıslıǵın hám haqıqıylıǵın ǵárezsiz auditorlar tárepinen tekseriw mútájligi júzege kelgen.

Audit XIX ásir ortalarında Shotlandiyada da júzege kele baslaǵan.

Inglis temirjolshıları, qamsızlandırıw hám basqa investorlar Arqa Amerikaǵa jol ashılǵanında olar menen birge kúshli inglis investorlar (kreditor)ınıń máplerin qorǵaytuǵın ǵárezsiz revizor-auditorlar da birge barǵan.

1844-jılı Angliyada akcionerlik kompaniyalardıń buxgalteriya schyotların, akcionerlerge beriletuǵın esabatlardı jılına keminde bir márte ǵárezsiz buxgalterler tekseriwinen májbúriy ótkeriliwin talap etetuǵın nızamlar shıǵarılǵan.

Dáslep auditorlıq wazıypaları anıq belgilenbegen bolıp, barlıq investorlar, akcionerler, kreditorlar auditorlardı ózleriniń qorǵawshısı sıpatında qabıl qılǵan.

Auditorlar haqqında olardı akcionerler aldındaǵı juwapker adamlar dep qaraw 1929-jılı «Kompaniyalar haqqındaǵı nızam» shıǵarılıwı menen ózgerdi. Bul nızamǵa muwapıq barlıq kompaniyalar ózleriniń finanslıq esabatalarında payda hám zıyanlardı májbúriy túrde kórsetiwleri belgilep qoyıladı.

Tariyxıy dereklerden bizge belgili, oraylasqan mámlekettiń payda bolıwı hám de rawajlanıwı nátiyjesinde mámleketti basqarıw ushın esap, qadaǵalaw hám finans islerine zárúrlik kúsheygen. Olardıń tiykarları adamzattıń uzaq tariyxına barıp taqaaladı. Máselen, auditor professor P.I.Kamıshanov maǵlıwmatlarına qaraǵanda shama menen eramızdan aldınǵı 200-jılları kásip sıpatında qáliplese baslaǵan. Bul payıtlarda kvestorlar yaǵnıy Rim Imperiyası dáwirinde finans hám sudlaw islerin alıp barıwshı lawazımlı adamlar orınlardaǵı húkimet buxgalterleri ústinen qadaǵalap turǵan. Kvestorlardıń esabatları Rimge jiberilip, imtixan alıwshılar (tekseriwshiler) tárepinen tıńlanǵan. «Auditor» latınshadan «Tıńlawshı» degen túsinik te usıdan kelip shıqqan.

Demek, «Audit» túsinigi latınsha bolıp, «auditing» tolıq awdarması «ol tıńlap atır», «tıńlawshı» degen mánislerdi bildiredi.

2.Audittin’ predmeti ha’m obektleri

Bizge belgili, hár qanday waqıya, hádiyse, buyım qaysı waqıtta hám qaysı jerde payda bolıwına qaramastan belgili bir zárúrlik sebepli júzege keledi. Auditke tiyisli dereklerde aytılıwınsha, onı tómendegi shárt-sharayatlar keltirip shıǵarǵan:

• 
  Maǵlıwmat jetkerip beriwshiler (administraciya) menen maǵlıwmatlardan paydalnıwshılar (mámleket organları, bankler, akcionerler, kreditorlar) mápleriniń sáykes kelmewi, nátiyjede, olar aarsında qarama-qarsı jaǵdaylar kelip shıqqanda administraciya tárepinen natuwrı maǵlıwmatlar beriliwi;
  
• 
  Naduris informaciyaǵa tiykarlanǵan halda xojalıq qararlarınıń qabıl qılınıwı nátiyjesinde qolaysız ekonomikalıq ahwalǵa túsip qalınıwı yamasa krizis jaǵdayda túsip qalıwlar;
  
• 
  Ekonomikalıq informaciyalardıń haqıyqıylıǵın tastıyıqlaw ushın arnawlı biilmlerge mútájlik;
  
• 
  Informaciyalardan paydalanıwshılarda maǵlıwmatlardı tikkeley bahalaw hám sapasın anıqlaw ushın arnawlı tájiriybe, waqıt há materiallardıń jetispewshiligi h.t.b.
  

Mine usı máselelerdi sheshiwge járdem beretuǵın auditorlıq iskerlikleri qáliplese basladı. Onıń tiykarǵı wazıypası informaciyalardan paydalanıwshılarǵa usınılatuǵın esabatlar haqqında qalıs pikir bilidiriw bolıp tabıladı. Auditorlar jeterli bilim hám tájiriybege, sonday-aq, buxgalteriya esabı hújjetelri hám tiykarlawshı maǵlıwmatlardı alıw huqıqına iye bolǵanlıgı ushın bul wazıypanı jetik dárejede ámelge asıradı. Bunnan tısqarı, olar kárxana administraciyasına boysınbay hám onıń húkimleri astında bolmaydı.

Demek, «Audit» túsinigi latınsha bolıp, «auditing» tolıq awdarması «ol tıńlap atır», «tıńlawshı» degen mánislerdi bildiredi.

Audit pán sıpatında ózine tán predmetine hám obyektlerine iye esaplanadı. Solay etip, audittiń predmeti hám obyektlerin tómendegi tártipte toparlarǵa ajıratıw múmkin:

Audittiń tiykarǵı predmeti bolǵan kárxanalardıń iskerlikleri tómendegilerge bólinedi:

Xojalıq júritiwshi subyektlerdiń iskerlikleri óz náwbetinde tómendegi processlerdi óz ishine aladı:

1. 
   támiynat procesi;
   
2. 
   óndiris procesi;
   
3. 
   realizaciya procesi.
   

Processler xojalıq operaciyaları arqalı payda boladı.

Xojalıq processleriniń auditi belgili bir kórsetkishlerdi tekseriw arqalı ámelge asırıladı. Usı kórsetkishlerdi tekseriw arqalı ámelge asırıladı. Bul kórsetkishlerdi ekige bóliw múmkin:

• 
  muǵdar kórsetkishleri;
  
• 
  sapa kórsetkishleri.
  

Kárxananıń óz aldına processleri hám kórsetkishleri audittiń obyektleri bolıp esaplanadı.

Audittiń predmetine xojalıq júritiwshi subyektlerge aktual máselelerde konsalting xızmetlerin kórsetiw de kiredi. Auditorlar hám auditorlıq shólkemleri kárxanlarǵa óz-ara dúzilgen shártnamalarǵa tiykarlanıp «Biznes reje» dúziw, esap siyasatın belgilew, salıqlardı durıs esaplaw, ónimniń ÓTBın anıqlaw, finanslıq esabat tayarlaw uqsaǵan máselelerde jaqınnan járdem beredi.

Audittiń ózine tán usılları bar. Bul usıllar audittiń ózgesheliklerinen kelip shıǵadı. Kárxanada audit ótkeriw qánige auditordan belgili dárejede bilimdi hám jumıs tájiriybesin talap etedi. Bazar sharayatında hár túrli múlkke tiykarlanǵan kárxana hám firmalardıń iskerlikleri bir-birinen parıqlanadı. Olardıń juwmaqlawshı finanslıq nátiyjeleri de hár túrli operaicyalar hám faktorlar sebepli qáliplesedi. Xojalıq júritiwshi subyektler iskerliginiń qabıl etilgen nızam hám qaǵıydalarǵa sáykesligin ekspertiza etiw, bahalaw, tiykarlanǵan juwmaqlarǵa keliw hám usınıslar beriw auditordan kóp bilim hám tájiriybeni talap etedi. Audit nátiyjesinde isenimli juwmaqqa keliw usı processte qollanılatuǵın usıllarǵa tiykkeley baylanıslı. Bul usıllardıń túrleri oǵada kóp.

Audit usılınıń tiykarında logikalıq pikirlew, ilim-pán jetiskenlikleri, xojalıq procesiniń ózgeriwsheńligi jatadı. Kárxanalar iskerlgindegi operaciyalar sebepli qarjılar bir formadan basqa formaǵa ózgerip turadı. Bul process nátiyjesinde kárxana payda alıwı kerek. Bul paydaǵa, óz náwbetinde qabıl etilgen nızam-qaǵıydalarǵa tolıq ámel etilgen halda erisiwge boladı.

Audit procesinde ekonomikamızǵa tán bolǵan hám de xalıq aralıq ámeliyatta keń paydalanılatuǵın usıllar qollanıladı. Auditor audit usılların ǵárezsiz túrde belgileydi hám qollanadı. Bul usıllar quramı audittiń predmeti, máqseti hám wazıypalarına tiykkeley baylanıslı bolıp keledi. Audit teoriyası hám ámeliyatında bul usıllardıń tómendegi túrleri keltirilgen:

• 
  salıstırıw;
  
• 
  gipoteza;
  
• 
  analiz hám sintez;
  
• 
  reviziya;
  
• 
  inventarizaciya;
  
• 
  kalkulyaciya;
  
• 
  ekspertiza;
  
• 
  buxgalteriyalıq schyotlar hám eki jaqlama jazıw;
  
• 
  balans;
  
• 
  hújjetlestiriw.
  

Auditor tekseriw procesinde normalastırıw, bahalaw, gruppalaw usıllarınan da paydalanadı. Audit usılları hár bir operaciyanıń kelip shıǵıw sebepleri, olardıń aqıbetleri, xojalıq processleriniń nızam-qaǵıydalarǵa muwapıqlıǵın anıqlawǵa járdem berewi kerek. Auditorlıq iskerliktiń rawajlanıwı sebepli onıń metodologiyası, onda qollanılatuǵın usıllar da jetilisip bara beredi. Keyingi waqıtları arnawlı ádebiyatlarda audittiń tómendegi usıllarına úlken dıqqat awdarılmaqta: xızmetkerler (yamasa úshinshi shaxslar) menen awızeki sawallar ótkeriw, tekserilip atırǵan kárxana boyınsha alternativ balans dúziw, audit obyektleri boyınsha testler, anketalar ótkeriw, kompyuter texnologiyalarınan keń paydalanıw usaǵan usıllar. Taǵı da sonı aytıp ótiw kerek, auditorlar (auditorlıq shólkemler) audit procesinde qabıl etilgen uluwmalıq (dástúriy) usıllardan paydalanıw menen bir qatarda olar ózlerine maqul bolǵan yamasa basqalar ushın «kommerciyalıq sır» esaplanǵan dástúriy emes (lokal) usıllardan da paydalanıwı múmkin.

3.Ózbekistanda auditorlıq iskerligin huqiqiy tártipke salıw

Auditorlıq iskerligin normativlik tártipke salıw sistemasınıń birinshi paǵanasında Ózbekistan Respublikasınıń «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamı (jańa redakciyası) turadı. Bul nızam Ózbekistan Respublikası Oliy Majlisiniń 2000-jıl 26-maydaǵı qararına muwapıq qabıl etilgen bolıp, 29 statyadan ibarat.

«Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı Ózbekistan Respublikası Nızamın ámelge asırıw maqsetinde qabıl etilgen húkimet qaraların da usı sistemanıń birinshi paǵanasına kiritiliwi múmkin. Sonday-aq, 2000-jıl 22-sentyabrde Ózbekistan Respublikası ministler Kabinetiniń 365-sanlı «Auditorlıq iskerlikti jetilistiriw hám auditorlıq tekseriwlerdiń áhmiyetin asırıw haqqında»ǵı Qarar qabıl etildi.

Sonday-aq, usı qararǵa muwapıq «Auditorlıq juwmaqların salıq organları hám basqa qadaǵalaw organları tárepinen esapqa alıw tártibi haqqındaǵı Nızam», «Májbúriy auditorlıq tekseriwin ótkeriwden bas tartqanı ushın xojalıq júritiwshi subyektlerden (kárxana) járiyma óndiriw tártibi haqqındaǵı Nızam» hám «Auditorlıq iskerligin ámelge asırıw ushın auditorlıq shólkemlerine licenziya beriw haqqındaǵı Nızam» tastıyqlanǵan.

Usı qararǵa muwapıq: unamlı auditorlıq juwmaǵına iye bolıw kárxananıń finans-xojalıq iskerligi salıq organları hám basqa qadaǵalaw organları tárepinen aqırǵı tekseriw ótkerilgennen keyin keminde 24 ay tekserilmewge tiykar bolıp esaplanadı.

Buxgalteriya esabın júritiw hám esabat dúziw auditorlıq shólkemi tárepinen ámelge asırılatuǵın mikrofirmalardıń finans-xojalıq iskerligi salıq organları hám basqa qadaǵalaw organları tárepinen tiyisli auditorlıq shólkemi qatnasqan halda tekseriledi. Bunda finanslıq esabatlardıń durıslıǵı ushın auditorıq shólkemi juwap beredi.

Qarardıń 3-bántine muwapıq Ózbekistan Respublikası Finans Ministrligi auditorlıq iskerligin licenziyalaw arnawlı wákillikli mámleket organı bolıp hám oǵan tómendegi funkciyalar júkletilgen:

1. 
   Óz wákilligi sheńberinde auditorlıq iskerligin tártipke salıwshı normativlik hújjetlerdi, sonday-aq, auditorlıq iskerliktiń milliy standartların islep shıǵıw;
   
2. 
   Auditorlıq shólkemleri tárepinen licenziya talapları hám shártlerine ámel etiliwin qadaǵalaw;
   
3. 
   Auditorlardıń respublika jámáát birlespesi menen kelisken halda auditorlar qánigelik sertifikatın alıw ushın oqıtıw dástúrlerin hám qánigelik imtixanların tapsırıw tártibin tastıyqlaw;
   
4. 
   Auditorlardıń xızmetin ámelge asırıwǵa berilgen licenziyanıń auditorlar qánigelik sertifikatınıń ámel etiwin toqtatıp turıw, toqtatıw hám biykarlaw;
   
5. 
   Qánigelik sertifikatına iye bolǵan auditorlar reestrin hám auditorlıq iskerligin ámelge asırıw ushın berilgen licenziyaǵa iye bolǵan auditorlıq shólkemleri esabatın júrgiziw.
   

Auditorlıq shólkemleri ustav kapitalınıń eń kem muǵdarı – eń kem aylıqtıń keminde 1500 esesi muǵdarında belgilengen. Bunda jańadan shólkemlestirilgen auditorlıq shólkemleri mámleketlik dizimnen ótkerilgen waqıttan baslap bir jıldıń ishinde shólkemlestiriw hújjetlerinde názerde tutılǵan kapitaldı qáliplestiriwi zárúr.

Auditorlıq iskerligin normativlik tártipke salıw sistemasınıń ekinshi paǵanası – auditorlıq iskerliktiń milliy standartları (AIMS) hám basqa normativlik hújjetlerdi óz ishine aladı. AIMS – bul barlıq auditorlıq shólkemleri ózleriniń professional xızmetleri procesinde ámel etiwi zárúr bolǵan birden-bir tiykarǵı principler. Standartlar Ózbekistan Respublikası Finans Ministrliginde Buxgalteriya esabı, esabatı hám audit metodologiyası basqarması tárepinen islep shıǵılıp tastıyqlanadı hám Ádillik Ministrliginde dizimge alınadı. Ózbekistan Respublikası AIMS Audittiń Xalıq aralıq Standartları (AXS) tiykarında islep shıǵıladı.

Auditorlıq iskerligin ámelge asırıw procesinde auditorlıq standartlarına ámel etiw audit sapasın hám onıń nátiyjeleriniń isenimliligin támiynleydi.

Auditorlıq standartlardıń áhmiyeti tómendegilerden ibarat:

Olarǵa ámel etilgende auditorlıq tekseriwlerdiń joqarı sapalı bolıwı támiynlenedi;

Auditorlıq praktikasına jańa ilimiy jetiskenliklerdi engiziwge járdem beredi;

Belgili jaǵdaylarda auditorlar qalay háreket etiwi belgilep beriledi.

Ma’mleketimizde « Auditorliq iskerligi haqqinda»g’i Nizam birinshi marte 1992 jil 9- dekabrde qabil etilgen edi. Nizamg’a qosimsha ha’m o’zgerisler kiritilip 2000 26-mayda jan’a baspasi qabil etildi.

Nizamg’ muwapiq auditorliq iskerligi auditorliq sho’lkemlerinin’ auditorliq xizmetlerin ko’rsetiw boyinsha isbilermenlik iskerligi tu’siniledi.

Jan’a baspadag’i « Auditorliq iskerligi haqqinda»g’i Nizamg’a qaray, Banklerdi basqa kredit sho’lkemleri auditorliq tekseriwden o’tkeriwdin’ o’zine ta’n ta’repleri O’zbekistan Respublikasinin’ Orayliq Banki ta’repinen belgilenedi. Eger O’zbekistan Respublikasinin’ xaliqaraliq shartnamasinda O’zbekistan Respublikasinin’« Auditorliq iskerligi haqqinda»g’i Nizamnan basqasha qag’iydalar na’zerde tutilg’an bolsa, xaliq araliq shartnama qag’iydalari qollaniladi.

Nizamda keltirilgenindey Auditorliq iskerligi g’arezsizlik, xolislik, halalliq, professional konlikpeli ha’m sirliliq principleri tiykarinda a’melge asiriladi. Auditor oylarg’a tiykarlanip piker ju’ritiwden jiraq boliwi kerek ha’mde abiroyin tu’siriwi mu’mkin bolg’an faktorlarg’a jol qoymawi kerek.

Auditorlar xolos boliwi ha’m ma’pler soqlig’isiwi yamasa basqa shaxslar ta’repinen basimlar sebepli o’zinin’ professional pikirin riskke qoymawi kerek. Auditor professionalliq burshina ha’m tartip talaplarina sadiq boliwi, sonday-aq auditorliq sho’lkemi abiroyina tasir etetug’in jag’daylarina jol qoymaw kerek. Auditor usi Nizam talaplarina a’mel etiwi, auditorliq sho’lkemi quraminda sapali auditorliq xizmetlerin ko’rsetiw ushin bilim ha’m ko’nlikpelerdi uslap turiwi lazim.

Auditorlıq iskerligin normativlik tártipke salıw sistemasınıń birinshi paǵanasında Ózbekistan Respublikasınıń «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamı (jańa redakciyası) turadı. Bul nızam Ózbekistan Respublikası Oliy Majlisiniń 2000-jıl 26-maydaǵı qararına muwapıq qabıl etilgen bolıp, 29 statyadan ibarat

4. 
   Auditorliq sho’lkemlerinin’ huqiqlari, minnetlemeleri ha’m juwapkershilikleri
   

Auditorlıq shólkem ǵárezsiz xojalıq júritiwshi subyekt sıpatında «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamnın 6-statyasına muwapıq tómendegi huqıqlarǵa iye:

• 
  auditorlıq tekseriwdi ótkeriw boyınsha qarar qabıl etiw ushın xojalıq júritiwshi subyekttiń shólkemlestiriw hújjetleri, buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat hújjetleri menen aldınnan tanısıp shıǵıw;
  
• 
  auditorlıq tekseriwi ótkerilip atırǵanda xojalıq júritiwshi subyekt ámelge asırıp atırǵan finans-xojalıq xızmeti menen baylanıslı hújjetlerdi tolıq kólemde alıw, sonday-aq usı hújjetlerde esapqa alınǵan hár qanday mal-múlktiń ámelde bar ekenligin hám de hár qanday minnetlemelerdiń ámeldegi jaǵdayın tekseriw;
  
• 
  auditorlıq tekseriwin ótkeriw dawamında júzege kelgen máseleler boyınsha xojalıq júritiwshi subyekttiń materiallıq juwapker adamlarınan awızeki hám jazba túsindirme xatın alıw hám de auditorlıq tekseriw ushın zárúr bolǵan qosımsha maǵlıwmatlardı alıw;
  
• 
  úshinshi shaxslar tárepinen jazba túrde tastıyıqlanǵan informaciyanı xojalıq júritiwshi subyektten alıw;
  
• 
  isenimli auditorlıq nátiyjeni dúziw ushın kerekli bolǵan barlıq informaciya xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen usınılmaǵan jaǵdayda auditorlıq tekseriwin ótkeriwden bas tartıw;
  
• 
  auditorlıq tekseriwin ótkeriwde qatnasıwǵa auditorlar hám basqa qánigelerdi belgilengen tártipte tartıw;
  
• 
  auditorlıq shólkemi nızam hújjetlerine muwapıq basqa huqıqlarǵa da iye bolıwı múmkin.
  

Auditorlıq tekseriwdi ótkeriw boyınsha qarar qabıl etiw ushın xojalıq júritiwshi subyekttiń shólkemlestiriw hújjetleri, buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat hújjetleri menen aldınnan tanısıp shıǵadı.

Xojalıq juritiwshi subyekttiń shólkemlestiriw hújjetleri yaǵnıy ustavı hám shólkemlestiriw shártnaması menen tanısıw auditorǵa bolajaq klientiniń yuridikalıq statusı, xızmet túri, predmeti hám shólkemlestiriwshiler tuwralı anıq kóz-qarasqa iye bolıw imkaniyatın beredi. Bunda auditor kárxananıń tiykarǵı ustav xızmeti, ustavınıń qashan hám qaysı mámleket organında dizimge alınǵanlıǵı hám de notarial shólkem tárepinen tastıyıqlanǵanlıǵına itibar beriwi kerek. Sonday-aq, shólkemlestiriw shártnamasına muwapıq shólkemlestiriwshileri kimler, olardıń yuridikalıq statusı, ustav kapitalındaǵı úlesi, finans-xojalıq iskerligi boyınsha huqıq hám minnetlemeleri menen tanısadı.

Buxgalteriya esabı hám finanslıq esabat hújjetleri menen tanısıw auditor ushın kárxanada buxgalteriya esabınıń qaysı forması (memorial-order, jurnal-order, tablica-avtomatlastırılǵan hám t.b) qollanılıwı, buxgalteri esabın júritiw hám esabat dúziwdiń qay dárejede normativlik jaqtan támiynlengenligi, uluwma finanslıq jaǵday hám basqalar boyınsha dáslepki pikirge iye bolıw múmkinshiligin beredi.

Auditorlıq shólkemlerdiń minnetlemeleri «Auditorlıq iskerlik haqqında»ǵı nızamnıń 7-statyasında belgilengen. Onda auditorlıq shólkemi tek auditorlıq iskerlik penen ǵana shuǵıllanıwı múmkin ekenligi atap ótilgen. Usı nızamnıń 3-statyasında «Auditorlıq iskerligi degende auditorlıq shólkemleriniń auditorlıq tekseriwlerin ótkeriw hám basqa usı menen baylanıslı professional xızmetler kórsetiw boyınsha isbilermenlik xızmeti bolıp tabıladı» dep bayan etilgen.

Sonday-aq, auditorlıq shólkemge tómendegi minnetlemeler júkletiledi:

• 
  auditorlıq iskerligin ámelge asırıp atırǵanda usı Nızam hám de basqa nızam hújjetleriniń talaplarına ámel etiwi;
  
• 
  auditorlıq tekseriwge tiyisli shártnama dúziwden aldın buyırtpashınıń talabına muwapıq auditorlıq iskerlik huqıqın beriwshi tiyisli licenziyanı, auditor (auditorlar)dıń qánigelik sertifikatın usınıwı;
  
• 
  xojalıq júritiwshi subyekttiń sorawına muwapıq auditorlıq tekseriwin ótkeriw boyınsha nızam hújjetleriniń talapları haqqındaǵı, auditordıń qarsı pikirleri tiykarlanılǵan nızam hújjetleriniń normaları haqqındaǵı maǵlıwmattı usınıwı;
  
• 
  auditorlıq tekseriwin ámelge asırıwda alınǵan maǵlıwmatlardıń qupıyalıǵına ámel etiwi;
  
• 
  auditorlıq esabatında finans-xojalıq operaciyalarınıń nızamlılıǵınıń buzılıwı faktlerin hám de olardı saplastırıw boyınsha usınıslardı beriwi;
  
• 
  xojalıq júritiwshi subyektke onıń lawazımlı shaxsları hám basqa xızmetkerleri ziyan keltirilgenligin anıq tastıyıqlap turǵan faktlerdi anıqlaǵan jaǵdayda bul haqqında xojalıq júritiwshi subyekttiń administraciyasına (menshik iyelerine) xabar beriwi hám de auditorlıq juwmaǵına tiyisli bánt kiritiwi shárt. Zárúr jaǵdaylarda auditorlıq tekseriwiniń nátiyjelerin málim etiw ushın nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte qatnasıwshılardıń (akcionerlerdiń) uluwma jıynalısı shaqırılıwın talap etiw shárt.
  

Auditorlıq shólkemine nızam hújjetlerine muwapıq basqa minnetlemeler de bolıwı múmkin.

Auditorlıq shólkemniń juwapkershiligi. «Auditorlıq iskerligi haqqında»ǵı nızamnıń 8-statyasına muwapıq auditorlıq tekseriwi buyırtpashıları, xojalıq juritiwshi subyekt hám finanslıq esabattan basqa paydalanıwshılar aldında finanslıq esabat hám de xojalıq júritiwshi subyekttiń basqa finanslıq informaciya haqqında natuwrı juwmaqtan ibarat bolǵan auditorlıq juwmaqtı dúziw aqıbetinde olarǵa keltirilgen zıyan ushın juwapker boladı.

Auditorlıq tekseriwin sapasız ótkergeni yaki tiyisli dárejede ótkermegeni aqıbetinde xojalıq júritiwshi subyektke hám (yaki) auditorlıq tekseriwiniń buyırtpashısına keltirilgen zıyan, bul aqıbetinde, qoldan jiberilgen payda nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte qaplanıwı shárt.

Sonday-aq, auditorlıq shólkeminiń juwapkershiligi Ózbekistan Respublikası Puqaralıq Kodeksi 336-statyasına muwapıq eki tárepleme shártnamanı orınlamaw aqıbetinde de júzege keledi.Onda kórsetiliwinshe: eger eki tárepleme shartnamada bir tárep ózi juwapker bolǵan jaǵday sebepli onı orınlawı múmkin bolmay qalsa, ekinshi tárep, nızamda yaki shartnamada basqasha tártip názerde tutılǵan bolmasa, shártnamadan waz keshiwge hám shártnamanıń orınlanbawı sebepli keltirilgen zıyandı óndirip alıwǵa haqılı.

Juwmaqlaw

Ekonomikani modernizatsiyalaw sharayatinda mu’lkshiliktin’ tu’rli formalarinda payda boliwi ha’mde xojaliq ju’ritiwsdin zamanago’y usillarinin’ belgileniwi xojaliq ju’ritiwshi subiektlerde auditorliq tekseriw barisinda mashqalalardi payda etti. Bu’gingi ku’nnin’ talabi ko’z qarasinan alip baratug’in bolsaq, tiykarg’i itibar xojaliq ju’ritiwshi subiektlerde audit barasindag’i mashqalalrdi saplastiriw ha’mde bul baradag’i islerdi jetilistiriwge qaratilmaqta.

Auditorliq sho’lkemkleri o’z huqiqlarinin’ shen’berinde tekserip atirg’an xojaliq ju’ritiwshi subektinin’ finansliq jag’dayi haqqinda unamli yamasa unamsiz juwmaqs shig’ariwi ushin xojaliq ju’ritiwshi subekttin’ esabatlarin, alip tekseriw huqiqina iye.

Auditorliq sho’lkeminin’ auditorlari ta’repinen tekserip atirg’an xojaliq ju’ritiwshi subekti ushin awizeki, jazba, ushinshi shaxstanda dalillerdi aliw huqiqlari qatarina kiredi.

Isenimli auditorlıq juwmaǵın dúziw ushın barlıq maǵlıwmatlar xojalıq júritiwshi subyekt tárepinen berilmegen jaǵdaylarda auditor tekseriw ótkeriwden bas tartıwı múmkin hám bul jaǵdaydı №70 «Auditorlıq esabatı hám esabat haqqındaǵı auditorlıq juwmaǵı» atlı AIMS na muwapıq «Auditorlıq shólkemniń auditorlıq juwmaq beriwden waz keshiw haqqındaǵı arzası» menen rásmiylestiriliwi múmkin.

Egerde auditorliq sho’lkemi teksergen xojaliq ju’ritiwshi subekttin’ duris teksermese yamasa sapasiz tekserse onin’ ishin juwapker esaplanadi ha’mde keltirilgen ziyan auditorliq sho’lkemi tarepinen qaplanadi.

Ha’r bir auditorliq sho’lkemler sha’rt ha’m ta’rtip qag’iydalarg’a boysinsa, o’zinin’ huqiqlari ha’m minnetlemeleri juwapkershilikleri shen’berinde auditorliq tekserse auditorliq tekseriwi na’tiyjeli o’tkeriledi ha’m beriletin auditorliq juwmag’i isenimli boladi.
Paydalanilg’an a’debiyatlar

1.Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (O’zR 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006 y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR 17.09.2007 y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR 09.09.2009 y. O’RQ-216-son Qonuni asosidagi o’zgartirishlar bilan)

2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom.

3. Do’smuratov R.D. Audit asoslari.-T.: O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 2003.

4.Musaev X.N. Audit: Darslik. – T.: Moliya. 2003. – 220 b.

5.M.M.To’laxodjaeva, SH.I.Ilhamov, K.B. Axmadjanov, SH.N.Fayziev. Audit. Darslik. T.; DeHaus Print, 2011

6.Tolaxodjaeva M.M. Audit. Darslik. T. 2008

7.ziyonet.uz