Berdaq G’arg’abay ulinin` o’miri. Eshmuratov M

Berdaq poeziyasiniń janrliq ózgesheliKleri.

Berdaq shayir shiǵarmalannm’ barliǵi XIX ásirdegi pu’tin bir xaliqtiń-qaraqalpaq xalqrniń milliy mádeniyatrn qurap turǵanliǵi, hátte Berdaq shayir shiǵarmalannm’ ózi-aq pu’tin bir qaraqalpaq xalqimń jámiyetshiliK tariyxiniń, jámiyetliK oy-sanasimń bir bólimin qurap turǵanliǵi sózsiz.
„Bolǵan emes“ shiǵarmasi shayirdiń dáwirge bolǵan siyasiy Kóz-qarasm Kórsetetuǵinliǵin aniqlawimizǵa boladi. Turmista xaliq tilegine dáwir siyasatiniń tuwra Keliwi, jámiyettegi teńsizlii, xaliqtiń Ku’n-Kórisiniń Kem-Kemnen tómenleyberiwi, turmista haqiyqatliqtiń joqliǵi, ómir boyma oz xalqimń táǵdirin jirlap Kiyatirǵan shayirdi, oiliń sebeplerin izlestiriwge, oylanip Kóriwge, uzaq tariyxqa kóz taslawǵa, jámiyetliK ómir haqqmda bir piKirge Keliwge ham juwmaq shiǵanwǵa, poeziyasiniń i«op bólimin endi usi sheshilmey atirǵan xaliq ómiri menen baylanisli problemaǵa arnaydi:
Bui dunya dunya bolǵanli,
Patsha ádil bolǵan emes, ...inaǵiw beKtiń ballari. Barqulla jetti qollari.
Qiysiq bolsada jollari,
Heshwaq harip talǵan emes-
dep jámiyetliK ómirdi tu’siniwi, oniń, birinshiden realliq turmisti duns taniwi, duris Kórip aliwi menen bahali. EKinshiden, Berdaq shayirdm’ bul shiǵarmasi pu’tin bir tariyxiy dáwirge tereń siynsiy baǵittaǵi Kóz-qaras bildirgen shiǵarma.
Shayir ,,Zamanda“ qosiǵmda ózi jasap turǵan dáwirdegi zamanlaslardiń turmis táriziniń qiym bolip qalǵanliǵm, feodalliq jámiyetliK siyasattiń aqibetlerinen erdiń bala-shaǵasman, ata-anadan ayiriliwǵa giriptar bolip, jildan-jilǵa zaman terisine aylanip baratirǵanliǵm, sonliqtan da ne bir aqilli azamatlar buǵan jol aba almay u’lKen ruwxiy gu’yzelislerge tu’sKenligin su’wretleydi.
Oylasaq bul dunya bipayan eKen,
Dushpan isi xaliqqa Kóp ziyan eKen, Baylar qasqir, tu’lKi, xaliq-qoyan eKen. Qarańǵi qaplaǵan qayǵi zamanda.-
dep Korsetedi.
Bul juwabiy poeziya emes bul dáwirdi shayir xaliq Kóz-qarasi menen qayta-qayta shiǵarǵan óz zamani haqqmda juwmaǵi. Zamanniń ashshi haqiyqatliǵm jirlaw menen shayir xaliqqa bunday turmis penen gu’resiw kegek dep optiment ruxta shaqinq taslawlann da Kóremiz:
Shaqqan ayaq basip xizmet etpesein, Ku’nler Kóriw qiym boldi, Azamatlar ayaǵińdi shaqqan bas, Shaqqanlap baspacań Kózden agar jas.
Berdaq shayirdiń zaman xaraKterin juwmaqlastiriwsha oylari ,,Bilmedim“, „Pana ber“, ,,Kózim“, ,,Bolmadi“, ,,Ayraliq“, ,,EKen“, ,,Kórindi“, ,,Aqibet“, ,,Dáwran“ shigarmalannda da bir neshshe mártebe táKirarlanǵan. Berdaq shayirdiń barliq dóretiwshiligi mudami xaliq danishpanhq piKirler menen aziqlangan poeziya. Berdaqtiń dunyaǵa Kóz-qarasmda jasap atirgan jámiyetti jaqsilaw ushm adamlardi jaqsi minez-quhqqa tárbiyalaw lazim degen aǵartiwshihq piKirleri orin alǵan. Berdaq jollardnn aqil-parasatm rawajlandiriwga u’lKen diqqat beredi. Onin tu’siniginshe adam aqil menen ǵana turmistan duris jol tańlaydi, jaqsi bolip jasaydi. Sonday- aq, shayir ilim iyelegen adamlardi KóKKe Kóteredi. „A’rmaniń ne“ qosigmda:
O’z waqtmda oynap Ku’lseń, ilim qabm moynińa ilsein,
Tawsilmastay bilim bilseń,
Alimliqtan armaniń ne? - dep jazadi.
Adamdi iyman-insap, ilim-bilim, aqil-násiyat jollari menen tárbiyalaw tutas jámiyetti usi jollar menen rawajlandiriw áyyemgi zamanlardan berli Kiyatirǵan, tu’rli dáwir smaqlannan ótKen dástu’rli jollardan. Berdaqtiń „Qashan rahatlana-dursań" qosiǵmdaǵi „Miynetsiz dunya isleme, jandi otqa saladursań", „Talap izlep tap dunyani, Su’tten aqdur bilsen am", „peyliń Ketip nápsińdi ashpa, Malim bar dep asip-taspa", „ishpey-jemey maldi jiynap, „Qashan rahatlana-dursań?" degen násiyatlannda shayir miynettiń ráhátin Kóriwge, bul dunyamń irisqi nesiybesin, lázzetin tatiwǵa shaqiradi:
„Miynet penen jandi qiynap,
Kórmey bir Ku’n qonaq siylap, ishpey-jemey maldi jiynap, Qashan rahatlanadursań?
Berdaq násiyatlannda miynet penen tabilǵan maldi nápsqawliq etpey, aqilǵa uǵras maldi nápisqawliq etpey paydalaniwdi, ǵárip qáserge qayir-saqawat etiwdi másláhát etedi. Ulli shayirlarimizdiń tu’sinigi boyinsha jámiyet izbe-iz rawaj-lanip bariwi KereK, aldińǵi áwladlar ózleriniń turmis tájireybesin, ruwxiy bayliǵm Keyingi áwladlarǵa oChkegіr bariw tiyis.
Berdaqtiń ,,Balam“, ,,Bilgeysiz“ qosiq-lari usi shártler menen talaplardi sáwlelendiredi. Bui qosiqlarda ómirden, jámiyetten endi ǵana 5z ornrn izlep ju’rgen, turmisqa endi qádem qoyip atirǵan jaslarǵa aqil násiyat, másláhát, jol-joba beriledi:
Erme taǵi shuǵil sózge,
Jamannan qash jastan balam, Mańlayińnan aǵizip ter, Jaqsi jamandi smap Kór.
Usi ,,Balam“ qosiǵmda jas azamattiń adamgershiliK qásiyetleri, ómirdegi orni, jámiyette ózin tutiw, ju’ris-turis qádeleri beriledi: sózdi tiyisli jerinde aytiw, orinsiz sóylemew, („Retinde sóyle, balam“), mal-mu’lrińdi tireK etip xaliq ishinde ózińdi joqari tutpaw, táKabbir bolmaw, Kerisinshe Kishipeyil boliw (Malim bar dep asip-taspa) „O’ziń bultiyip bolma sher, A’lpayim bolǵil balam“), miyrim-shápáátli, qayir saqawatli, insapli boliw („Jetim jesirge qolińdi ber“) h.t.b.
Bulardan basqa da shayirdiń „Kórindi", „Zamanda“, „Xaliq ushrn", „Jaqsi-raq", „Qaramas“ taǵi basqa qosiqlarinda usmday didaKtiKaliq piKirler KórKem etip beriledi.
Berdaq shayirdin dóretiwshiligi XIX ácirde jasaǵan qaraqalpaq xalqirnń KórKemliK entsiKlopediyasi boldi. O’ytKeni, onnn 5z zamarnndaǵi jámiyetliK ómirdiń hamme tárepin sóz etKen ájayip liriKalanndaǵi, arnawli tu’rde jazip qaldirilǵan xaliq shejiresindegi, tariyxiy him basqa da dástanlari bizin ushrn bahasi joq tariyxiy etnografiyaliq dereK bolatuǵmliǵi dawsiz.
XIX ácirde jasap adebiy dóretiwshiliK jaqtan xizmet etKen har bir shayirdin aldrna qoyǵan basli maqseti folKlorliq dastu’rlerdi puxtaliq penen u’yrenip jane de rawajlandirip, qáliplesip Kiyatirǵan jazba ádebiyattiń tematiKasin miy-netKesh xaliq turmisiniń realliq táreplerin aliwǵa baǵdarlanildi. Berdaqtiń adebiyat maydanindaǵi u’lKen jańaliǵmiń biri - soz isKusstvosiniń Ku’shi menen xaliq tariyxin „Shejire" sin jasadi.
Berdaq shayir dóretiwshiligin izertlewshi ilimpaz A’.Paxratdinov Berdaqtin epiKaliq shiǵarmalann eKi toparǵa bólip qaraydi.
Berdaq shayirdin tariyxiy documentalliq dóretpeleri „Shejire", „Aman-geldi", „Aydosbiy", „Ernazarbiy" shiǵarmalari.
Tariyxiy doKumentalliq ernes dástanliq shiǵarmalan „Aqmaq patsha“, „Ráw-shan“, „ErKebay“ dástanlan.
Birinshi topardaǵi yaǵniy dástanliq shiǵarmalarda qaraqalpaq xalqrniń tariyxi (,,Shejire“), Xorezm xaliqlarmrń tariyxi (,,Xorezm“), qaraqalpaqlardm’ XIX ásirdegi Xiywa xanliǵi qaramaǵma ótiwleri („Aydos biy“), xaliqtm’ birinshi mártebe 5z mámleKetin du’ziwge uriniwlan jane de Rossiya patshaliǵma ótiw ushm bolǵan gu’resleri („Ernazar biy“). Joqari qaraqalpaqlar ómirinen tariyxiy maǵliwmatlardi („Amangeldi“) beredi. A’.Paxratdinov „Berdaq shayirdrń dástanliq shiǵarmaalri“ NóKis „Qaraqalpaqstan“ - 1987-j. 7-bet).

3.